Tonyukuk Anıtı Ne Zaman Dikilmiştir, Tonyukuk ya da Tunyukuk Kimdir, İsmi Nereden Gelir?

Tonyukuk veya Tunyukuk anıtı 1897 yılında F. Klementz tarafından bulunmuştur. Anıt iki taştan oluşmaktadır ve Bilge Kağan ya da Kül  / Köl Tigin anıtları gibi bir tarafı Çince değil  her iki taraf da Türkçedir. Bu bakımdan önemli ve araştırmacıların ilgisini çeken bir yazıttır.

Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtının üzerinde Köl~ Kül Tigin gibi ya da Bilge Kağan gibi yazılma tarihi hakkında bir bilgi yoktur. Bilge Kağan ve Köl ~ Kül Tigin anıtlarından sonra bulunan Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtının oluşturulma tarihi araştırmacılar tarafından merak edilen ve sürekli araştırılan bir konudur. Bu bakımdan biz de bu yazıda Tunyukuk ~ Tonyukuk  yazıtının dikilme tarihini araştırıp, Tunyukuk ~ Tonyukuk isminin nereden geldiğini ve Tonyukuk mu Tunyukuk mu dememiz gerektiğiniz göreceğiz.  Diğer yazılarda olduğu gibi bu metinde de bahsettiğimiz konuları işlerken soru – cevap tekniğini kullanacağız.

Tunyukuk ~ Tonyukuk anıtının Bilge Kağan ve Kül ~ Köl Tigin yazıtları arasındaki fark nedir?

Bu konuyu madde madde yazarak açıklamayalım; (Bilge Kağan ile Köl ~ Kül Tigin anıtlarından bahsederken kısaltma amaçlı diğer iki büyük yazıt denilecektir.)

• Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtında “ben” dili hakimdir; diğer iki  büyük yazıtta “biz” dili hakimdir.
  

• Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtı, diğer iki büyük  yazıttan daha sanatlıdır. Özellikle pekiştirme zamiri  ve vezir Tunyukuk ~ Tonyukuk ‘a ait sıfatlat çok sık kullanılır.
  

• Tunyukuk ~ Tonyukuk anıtının dikilme tarihi yazıtta yazmazken diğer iki büyük anıtın dikilme tarihi yazıtın içinde yazmaktadır.
  

• Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtını vezir Tunyukuk ~ Tonyukuk yazmışken, Bilge Kağan yazıtı Bilge Kağan’ın oğlu Tengri Kağan tarafından; Köl ~ Kül Tigin yazıtı da Bilge Kağan tarafından yazılmıştır. Yani sadece Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtının müellifi yazıta adını veren kişidir. Bu bakımdan da “ben” dili hakimdir.
  

• Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtının iki taştan oluşurken diğer iki büyük anıt tek bir taştan oluşmaktadır.
  

• Tunyukuk ~ Tonyukuk anıtının her iki dili de Türkçe iken diğer iki büyük yazıtın batı tarafı Çince yazılmıştır.
  

Orhun Anıtları denilince Tunyukuk ~ Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kül ~ Köl Tigin yazıtları beraber anılır ama görüldüğü gibi anıtlar arasında farklılıklar vardır. Bu farklılıklar Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtının dikilme tarihinin belli olmaması, Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtında “ben” dilinin hakim olması ve bu yazıtın vezir Tunyukuk ~ Tonyukuk’un kendisi tarafından dikilmesi araştırmacıların kafasında soru işareti uyandırmıştır. 

Tunyukuk ~ Tonyukuk anıtı ne zaman dikildi?

Talat Tekin’e göre

Talat Tekin, Tunyukuk ~ Tonyukuk anıtının dikilme tarihini soru işaretli olarak 720 – 725 tarihleri arasında gösterir. Bilge Kağan 735; Köl ~ Kül Tigin 732 yılında dikildiğine göre Talat Tekin bu yazıtın diğer iki büyük yazıttan önce yazıldığını söylemektedir.

Ahmet Bican Ercilasun’a göre

Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dil Tarihi adlı eserinde Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtının dikilme tarihini 725- 726 olarak verir. Dayanak da şudur: Çin kaynaklarında Tunyukuk ~ Tonyukuk hakkında verilen son bilgi 725 yılına aittir. Bu bilgide, Göktürk iline gelen Çin İmparatorluğundan gelen elçileri Göktürk devletinin veziri olarak Tunyukuk ~ Tonyukuk’un ağırladığı verilmektedir. Tunyukuk ~ Tonyukuk Çin kaynaklarına göre 725 yılında elçileri ağırlayacak kadar önemli bir görevdedir ki muhtemelen vezirdir. Ayrıca yine Çin kayıtlarında Tunyukuk ~ Tonyukuk için “yaşlı ve tecrübeli” ibaresi vardır ki bu da Tunyukuk ~ Tonyukuk’un 725 yılında yaşlı olduğunu gösterir. Çin kaynaklarında Tunyukuk ~ Tonyukuk hakkında 725 yılından sonra bilgi verilmez bu da onun Çinlilere verilen ziyafetten kısa süre sonra öldüğünü gösterir. O zaman Ahmet Bican Ercilasun’a göre yazıtların dikilme tarihi 725 yılından en fazla birkaç yıl sonrasına çekilebilir. 

Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtında, Tunyukuk ~ Tonyukuk müellifi olduğu bengü taşın son satırında Türk Bilge Kağan’ın tahtta oturduğunu belirtir.  Buna göre Çinlilere verilen ziyafetin de tarihine bakılarak bu kağanın Bilge Kağan olduğu bilinmektedir; zaten bu yazıt da II.Köktürk kağanlığından kalmadır. Bilge Kağan II. Köktürk Kağanlığının tahtında 716 – 725 yılları arasında oturmaktadır. Nitekim Talat Tekin de yazıtların dikilme tarihini 725 yılına kadar sınırlamıştır.

Osman Fikri Sertkaya’ya göre

Osman Fikri Sertkaya’ya göre yazıt 732 – 734 yılları arasında dikilmiş olmalıdır; yani Köl ~ Kül Tigin  anıtından (732) sonra ya da eş zamanlı , Bilge Kağan anıtından ( 735 )sonra dikilmiştir. Bu tarihlendirmenin dayanağı da şudur : Osman Fikri Sertkaya, Tunyukuk ~ Tonyukuk’un Köl Tigin anıtında kendisinden hiç söz edilmemesine alınır ve bu yüzden Köl ~ Kül Tigin anıtından hemen sonra kendi anıtını diker.  Ayrıca durum şudur ki Bilge Kağan anıtını Bilge Kağan’ın oğlu  Tengri Kağan dikmiştir ve bu anıtta Tunyukuk ~ Tonyukuk adı geçmektedir. 

Ahmet Bican Ercilasun, Osman Fikri Sertkaya gibi Tunyukuk ~ Tonyukuk anıtının  bir cevap olduğu görüşündedir ama bu cevabın Bilge Kağan ya da Köl Tigin’e değil Kapgan Kağan’a olduğunu ileri sürer. Nitekim Tunyukuk ~ Tonyukuk anıtının ikinci taşının kuzey yüzünün ilk üç satırında bu teoriyi kanıtlayacak ibareler vardır. Tunyukuk ~ Tonyukuk, bu satırlarda eğer kendisinin aklı olmada kağanlığın tehlikeye gireceğinden söz eder.  Bir nevi kendini över, kendi kararını doğru bulur.

Ahmet Caferoğlu’na göre

Ahmet Caferoğlu da Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtının cevap niteliğinde yazıldığı fikrine katılır. Bu yüzden yazılma tarihini Bilge Kağan ve Köl ~ Kül Tigin yazıtlarından önceye göstermez.

René Giroud’a göre

René Giroud Kapgan Kağan ile Tunyukuk ~ Tonyukuk arasındaki çekişmenin nedenini şöyle açıklar : Bolçu Savaşında Tunyukuk ~ Tonyukuk, Kapgan Kağan’ın emirlerine karşı gelerek Köktürk ordusunu Batı Türkistan tarafına sürmüş ve pek çok zafer kazanmıştır. Bu zaferler ne kadar büyük olursa olsun Kapgan Kağan’a karşı geldiği için vezirlik görevinden 701 yılında alınmıştır. Ahmet Bican Ercilasun’a göre de Tunyukuk ~ Tonyukuk anıtının ikinci taşının kuzey yüzünün ilk üç satırındaki sitemler bu savaşta ve sonrasın yaşanan olaylar yüzündendir. Ayrıca Kapgan Kağan döneminde gözden düşen Tunyukuk ~ Tonyukuk, Bilge Kağan zamanında yeniden devlet adamı olmuştur. 725 yılında Çin heyetine Tunyukuk ~ Tonyukuk’un ziyafet vermesi bu durumu açıklamaktadır.

Çin kaynaklarında Köktürk devletinin başında üç adam bulunduğundan  bahsedilir: Bilge Kağan, Köl ~ Kül Tigin ve Tunyukuk ~ Tonyukuk. Çin kaynakları Tunyukuk ~ Tonyukuk için “bilgili, tecrübeli ve Çin için tehlikeli” ibarelerini kullanır. Bu da 716 – 725 yıllarına Tunyukuk ~ Tonyukuk’un devlette önemli bir yere sahip olduğunu kanıtlar.

Tunyukuk ~ Tonyukuk’un Kimdir?

Tunyukuk ~ Tonyukuk kimliği hakkında asıl mesele  Tunyukuk ~ Tonyukuk yazıtının ilk satırlarında geçer : ben özüm tabgaç ilinge kılıntım türk bodun tabgaçka körür erti ( Ben, Çin ilinde doğdum ve o zamanlar Türk halkı Çin iline bağlıydı )

Çin kaynaklarında geçen Ashihte  Yüan –zhen’in ( ki bu isim Tunyukuk ~ Tonyukuk’un Çince adıdır ) Çin’in başkomutanı olduğu ve Türgişlerle yapılan savaşta öldüğünden bahseder. 

Frederich Hirt, yukarıdaki bilginin Çin uydurması olduğunu ileri sürer ve Tonyukuk’un Ashihte  Yüan –zhen ile aynı kişi olduğunu sürer. Üstelik onun hakkında da şu bilgileri verir: Ashihte  Yüan –zhen, Çin Seddi’nin dışında Yinshan dağları ile Sarı Irmak’ın kuzey doğusunda bugünkü  Ta-t’ung-fu’da yaşamakta ve çok iyi bir eğitim almıştır. Ayrıca çok iyi Çince konuşmaktaydı.

Tayvanlı Türkolog Liu Yi-Tang, Frederich Hirt’in bu görüşüne karşı çıkar. Ona göre Ashihte  Yüan –zhen ile Tonyukuk aynı kişi değildir.  Ona göre Çin kaynaklarında İlteriş Kağan dönemi anlatılırken Ashihte  Yüan –zhen vardır ama aynı kişi Kapgan Kağan döneminde anlatılmamıştır.  Daha sonra yine Çin kaynaklarında Kapgan Kağan döneminde “Tunyugu” adıyla birisi ortaya çıkmıştır. Muhtemelen Tonyukuk  Çin kaynaklarında “Tunyugu” adı ile geçen kişidir. Bu bakımdan Ashihte  Yüan –zhen ile Tunyukuk ~ Tonyukuk aynı kişi değildir.

Ahmet Taşağıl’a göre Tunyukuk ~ Tonyukuk, Çin kaynaklarında “Yüen-chen” olarak geçer. Çin geleneklerini ve Çinceyi iyi bilmektedir. Çin ilinde doğduğu için Çin kültürünü iyi öğrenmekle kalmamış Çin Seddi’nin açık noktalarını da öğrenmiştir. Chan-yü, askeri valiliğinde tutsak olan boyları teftiş etmekle görevli iken bu görevini yerine getirmediği için hapse atılmıştır.

Tunyukuk ~ Tonyukuk adı hakkındaki görüşler neledir? Tunyukuk  mu Tonyukuk mu olarak okumalıyız?

Göktürk alfabesinde “o” ile “u” aynı ses ile gösterildiği ve Brahmi harfli metinlerde bu isim geçmediği için Tonyukuk ya da Tunyukuk olması da muhtemeldir. Ayrıca Bilge Kağan  yazıtında ( güney yüzü 14. satır ) “Tonyukuk” şeklinde “kalın n” sesi ile yazılırken Tonyukuk yazıtının ilk satırında “Tuňyukuk” şeklinde “nazal n” sesi ile yazılır. Bu iki durum da araştırmacılar arasında ismin kökeni hakkında görüş ayrılıklarına neden olmuştur.

İsmi “Tun” olarak okuyanların dayanaklarından en kuvvetlisi Divanü Lügati’t Türk’te geçen “baş, ilk” anlamındaki “tun” sözcüğüdür.  Talat Tekin, Muharrem Ergin, S. G. Klyaştornıy “ton” şeklinde okumuşlardır.  Marcel Erdal, Ali U. Elöve, Rene Gıraud, V. M. Nadalyayev “tun” şeklinde okumuşlardır.

Ali U. Elöve, “tun yukuk” şeklinde okumuştur ismi. Ayrıca bunun bir isim değil bir unvan olduğu fikrindedir.

Rene Gıraud, “n , y” sesini ayırır ve ismi “tony ukuk” şeklinde okur.  Buna göre “ton” giysi anlamındadır. Geriye kalan “yuk” ise Kırgızcadaki “yuk- ” fiili ile açıklanmıştır. Bu fiilinin anlamı “yapışkan, yağlı olmak” anlamındadır.  Rene Gıraud göre bu ismin anlamı “ elbisesi yağ ile kutsanmış, yağlanmış”’tır.  Yani yüksek zümreden olan kişi anlamındadır ki Rene Gıraud, şuan Türkiye’deki “Abasıyanık”  soy ismini örnek gösterir.

V. M. Nadalyayev göre  “ton” değil “tun” diye okunmalıdır isim. Ona göre “tunyuk ok” olarak okunmalı ve  anlamlandırılmalıdır.  V. M. Nadalyayev göre “tunyuk” sözcüğünün anlamı “hayvan tırnağı, toynak”’tır. “ok” ise “yön, yol” anlamındadır.  Buna göre “tunyuk ok” isminin anlamı “öne çıkmış toynak”tır.  Aslında Marcel Erdal da Türkçedeki toynak adını “toňok” ile açıklamıştır ama vezir Tonyukuk ile ilişkilendirilmemiştir.

Marcel Erdal’a göre isim “tuňokok” şeklinde , harflerin yazıldığı gibi aynen okunmalıdır. Zira yazıtta “k” sesi ile değil “ok/uk” ünlü + ünsüz çifti ile yazılmaktadır Tonyukuk ismi.

Osman Fikri Sertkaya, hem “toň” hem de “tuň” şeklini kabul eder.  Ona göre “ukuk” kısmının açıklanmasında sorun vardır.  Osman Fikri Sertkaya “ukuk” ifadesini “u-mak” yani anlamak fiilinden türeterek sözcüğü “anlayan, aydınlanan” olarak çevirir. Buna göre sözcüğün tam anlamı “anlayan, idrak eden”’dir.

S. G. Klyaştornıy “tontukuk” şeklinde okur. Etimolojisini de “< ton + yuk – uk” şeklinde yapar. Ona göre bu ismin anlamı “saklanan korunan değerli şey, hazine” demektir.