Amerika yerlilerinin uzun yıllar sağlık sorunları için kullandığı çarkıfelek bitkisinden elde edilen çay, son yılların popüler çayları arasına girdi!
Çarkıfelek veya “tutku çiçeği” çayı; sakinleştirici ve uykusuzluğu giderici özelliği ile bilinir. Stres, baş ağrısı, sinir gerginliği ve kas sorunları gibi çok sayıda probleme karşı faydasından söz ediliyor. Yatıştırıcı ve dinginlik verici etkileri, özellikle tercih sebebi... Tıbbi amaçlarla kullanılan türü Türkiye’de yetişmiyor. Lezzetli bir meyve de veren ve 500’den fazla türü bulunan çarkıfelek bitkisinin çayını tatmadan önce makalemize göz atmalısınız!
Çarkıfelek Bitkisi ve Çiçeği Nedir?
“Çarkıfelek” veya diğer adıyla “tutku çiçeği”, Latince “passiflora” adıyla bilinir. Çarkıfelekgiller (Passifloraceae) familyasından olan bitkinin 500’den fazla türü bulunur. Asma veya sarmaşık tipte bitki cinsidir. Sarmaşıklar üzerinde hızla büyüyen ve çok yıllık güzel çiçekler verir. Çoğunlukla ağaççık veya eğilimli sarmaşıklar şeklinde büyür. Passiflora, Adenia gibi daha eski dünya türlerini içeren “Passifloraceae” ailesinin aksine büyük ölçüde neotropik bir dağılıma sahiptir.
Anavatanı, Kuzey Amerika'nın güneydoğu kısmından Orta ve Güney Amerika'ya kadar uzanan bölgedir. Bugün Avrupa'da da yetiştirilmektedir. Sağlığa yararları bilinen “Passiflora incarnata” türü Türkiye’de yetişmez. Türkiye’de yetişen türüne “mavi çarkıfelek otu” adı verilir. Bu tür, tıbbi amaçlarla kullanılmaz. Çok çeşidi olmasına rağmen tıbbi amaçla yaygın olarak kullanılan türü Passiflora incarnata’dır.
Açık yeşil yaprakları ile yaklaşık 10 metre uzunlukta salkımlar halinde büyür. . Saçaklı bir gövdeye sahip mor menekşe çiçekler açar. Asma yaprakları arasında meyveler yetişir. Meyvesi, tüm dünyada sevilir; yumurta gibi sarı veya bordo renktedir.
Çarkıfelek, “tutku asma”, “kayısı asma”, “Jamaikalı hanımeli” veya “eski asma” gibi adlarla da bilinir. Latince adı “passiflower incarnata” sözcüğü, “gerçek tutku” anlamına gelir. Türkiye’de, görünümü değirmen veya at arabası çarkını andırdığı için “çarkıfelek" yani “feleğin çarkı” adını almıştır. “Fırıldak çiçeği” olarak da anılır. Saate benzerliğinde dolayı da Farsçada "saat" adıyla bilinir.
Hıristiyan geleneğinde “tutku”, Hz. İsa’nın çarmıha gerilmesini de içeren son dönemini tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Bu sebeple “tutku çiçeği” adı, 15. ve 16. yüzyıl misyonerlerinin Hz. İsa’ya tutkusuna; Hz. İsa’nın son günlerine ve çarmıha gerilmesine atfen kullanılır.
Aziz Francis Assisi'nin öğretilerine göre, çiçeğin haç üzerinde büyüdüğüne inanılıyordu. Ayrıca “Hıristiyanlaştırma” misyonlarının kutsanmış bir göstergesi olarak görülüyordu. Çiçeğin tacı, Hz. İsa tarafından giyilen dikenli tacı temsil eder; Çiçeklerin çoğunun rengi mavi ve beyazdır; bu da “cennet” ve “saflık” ile ilişkilendirilir. Çarkıfelek çiçeği, diğer bazı dinlerde ve öğretilerde de sembol olarak görülür.
Çarkıfelek Çayının Faydaları Nelerdir?
Çarkıfelek çayı, bu bitkinin yaprak, çiçek ve saplarından elde edilen sakinleştirici bir çaydır. Strese ve baş ağrısına karşı ideal bir içecektir. Uzun bir geçmişi olan bitkisel çay, ağrılarla savaşmaya yardımcı ve yatıştırıcı etkileri ile ünlüdür. Herkesin bilmesi ve denemesi tavsiye edilen tonik çaylardan biridir.
Bazı türlerinin tıbbi yararları olduğu düşünülmektedir. Örneğin, “Passiflora incarnata” türü, anksiyete ve uykusuzluğun tedavisi amacıyla tüketilir. Yerli Amerikalılar, çeşitli hastalıkları tedavi etmek için çarkıfelek kullanmıştır. Geçmişte özellikle yanık, yara, sicim ve karaciğer problemlerinde bitkinin çeşitli formları tüketilmiştir. Avrupalılar, huzursuzluk ve ajitasyona karşı kullanmıştır.
Çarkıfelek çayı; steroller, flavonoidler, alkaloidler, organik asitler, A ve C vitaminleri, kalsiyum ve magnezyum gibi birçok bileşen açısından zengindir. Bu besleyici bitkinin yaprakları ve çiçekleri, çay haline getirildiğinde bir takım faydalar sağlar.
Ayrıca; apigenin, orientin, swertiamarin, quercetin, kaempferol, vitexin ve chrysin gibi çeşitli flavonoidler de içerir. Bu fitokimyasallar veya herhangi bir kombinasyonu, çarkıfelek bitkisinin terapötik etkilerine katkıda bulunur. Flavonoidler, nöroprotektif aktivite için analiz edilmiş geniş bir fitokimyasal gruptur.
Çarkıfelek çayının potansiyel faydaları şunlardır;
Sakinleştiricidir: Bu çayın ana faydası; zihni ve bedeni rahatlatması, sinirleri yatıştırmasıdır. İnsanları sakin ve dinlendirici bir duruma getirir. Stresli ve endişeli durumlarda yardımcı olabilir.
Sinileri güçlendirir: Sinirler için ideal bir toniktir. Sinirleri güçlendirerek, sinirlere kan akışını iyileştirir, endişeleri azaltır. Huzursuzluk, anksiyete bozuklukları ve histeri gibi ruhsal rahatsızlıklarda yardımcı olabilmektedir. Ayrıca hafif depresyon veya stres kaynaklı bozukluklarda da etkileri görülmüştür.
Uykusuzluğu giderir: Bu bitki çayı, uykusuzluğun üstesinden gelebilir. Diğer sakinleştirici takviyelerde görülen uyuşukluğu hissettirmeden dinlendirici bir uyku almaya yardımcı olur. Zihni sakinleştirerek, gece uyandıran saplantılı düşünceleri önleyebilir.
Depresyonu azaltır: Çarkıfelek çayı, vücudu ve zihni sakinleştirerek, depresyon duygularına karşı rahatlatıcı bir çaydır. Yoğun negatif düşünceleri azaltarak, sinirleri rahatlatır. Bu durumda en çok ihtiyaç duyulan uykuyu destekler. Depresyon ilaçları ile birlikte kullanmadan önce doktora başvurulmalıdır!
Ağrı kesicidir: Çarkıfelek infüzyonu, çeşitli ağrıları hafifletmek için analjezik etkiler sağlar. Migren, gerilim baş ağrıları ve diş ağrılarını yatıştırmaya yardımcı olur. Aynı zamanda, çoğu sedatif ilaçta görülen yan etkiler olmaksızın fibromiyalji (kronik ağrı sendromu) durumlarında olumlu etkileri görülmüştür.
Bağımlılık gerilimini azaltır: Sigara, alkol, uyuşturucu veya reçeteli ilaç bağımlılığı durumlarında beyin düzgün çalışamaz ve vakalara odaklanamaz. Bağımlılığın yol açtığı endişelerle ilişkili uyku bozukluklarına bağlı olarak yorgunluk ve halsizlik görülür. Çarkıfelek çayı, kontrol edilemeyen dürtüleri yatıştırmaya yardımcı olabilmektedir. Sinirleri yatıştırır, titremeyi hafifletir. Ayrıca, bağımlılığın yol açtığı gerilimin neden olduğu olası mide bulantısını önleyebilir.
Kasları gevşetir: Çarkıfelek çayı; kasları gevşetmeye, kas spazmlarını önlemeye ve vücuttaki gerginliği azaltmaya yardımcı olabilir. Ayrıca, nöbet geçirenler için de özellikle yararlı olabilmektedir. Yatıştırıcı ve antispazmodik etkileri, krampları azaltarak, sindirim ağrılarını ve stresle ilişkili bağırsak koliklerini iyileştirmeye yardımcı olur. Düzenli tedavilerle birlikte epilepside de kullanılabilir. Nöbetlerin neden olduğu kas ağrılarını hafifletmeye yardımcı olur; nöbet sıklığını ve şiddetini azaltır.
Beyin fonksiyonunu artırır: Hiperaktif çocuklarda veya Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olan yetişkinlerde konsantrasyonlarını korumaya yardımcı olabilir. Bu bitkisel çay genellikle sinirsel seğirme ve ajitasyonu sakinleştirmek için tavsiye edilir. Parkinson hastalığının olumsuz etkilerine karşı kullanılabileceği belirtilse de bu konuda daha fazla bilimsel araştırmaya ihtiyaç vardır.
Kan dolaşımını düzenler: Kan dolaşımını iyileştirerek, kan basıncını düşürmeye yardımcı olabilmektedir. Özellikle hipertansiyona karşı bu çayın yatıştırıcı özellikleri etkili sonuçlar doğurabilmektedir. Bu bitkisel çay; çarpıntı, düzensiz kalp atışı veya taşikardi (kalp atım hızının 110’dan fazla olması durumu) vakalarında tavsiye edilmektedir. Kalp ilaçları ile birlikte kullanmadan önce uzman doktora başvurulmalıdır!
Hormonları dengeler: Aşırı testosteron üretimini artırarak estrojen üretimini dengeler. Bu da erkekler için yararlı olabilir. Hatta bir afrodizyak gibi davranabilir. Ayrıca, kadınlarda regl öncesi sendromları (PMS) ve regl ağrılarını yatıştırır. Bu dönemde sıklıkla rastlanan stresi de hafifletebilmektedir. Kadınlarda hormon dengesi sağlayarak, adet döngüsünü düzenleyebilir. Menopoza giren kadınlarda terleme ve ruh hali bozuklukları gibi semptomları hafifletmeye yardımcı olduğu da belirtilmektedir.
Ayrıca çarkıfelek çayı;
- Topikal olarak uygulandığında küf veya mantar öldürücü antibakteriyel özellikler sergiler.
- Cildi temizleyerek, yanıklar, kızarıklıklar, cilt tahrişleri ve şişlik gibi durumlarda iltihabı azaltabilir.
- Uçuk salgınını temizlemek için de tavsiye edilir.
- Araştırmalarda, mide problemlerini tedavi etmek için umut verici sonuçlar alınmıştır. Özellikle mide kanseri ve ülser için olumlu etkiler göstermiştir.
- Beyindeki gamma-aminobutirik asit (GABA) seviyesini artırarak, beyin aktivitelerini azaltır ve rahat bir uykuyu destekler.
- Çarkıfelek çayı tüketenler, plasebo alanlara göre daha az kaygı belirtisi göstermiştir.
- Bazı öksürük vakalarında hastaya zarar vermeden antitusif (öksürük ilacı) aktiviteleri ortaya çıkarır.
Önemli not: Çarkıfelek çayı ve diğer formalarının insanlar üzerindeki faydaları ve yan etkilerini kanıtlamak için daha fazla bilimsel araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır!
Çarkıfelek Çayının Yan Etkileri Nelerdir?
Çarkıfelek çayının birçok sağlık sorununa karşı faydaları olabilir; ancak bu herkes için geçerli değildir. Bazı insanlarda veya durumlarda yan etkileri görülebilmektedir. Çoğu yatıştırıcı bitkisel çaydan daha hafif olarak kabul edilen çarkıfelek çayı; olumsuz reaksiyonlara yol açabilmektedir.
- Bu bitkisel çayı uzun süre veya büyük dozlarda tüketmek, zihin ve bedende depresyon belirtileri ortaya çıkarabilir.
- Ayrıca; yorgunluk, zihinsel bulanıklık ve motor koordinasyon zorlukları da yüksek dozlarla ilişkilidir.
- Çocuklarda kullanım için yaşı ve kilosuna uygun dozaj ayarlanmalıdır. Bunun için pediatri doktorundan destek alınmalıdır!
- Çarkıfelek çayının alerjik reaksiyonları; baş dönmesi, kafa karışıklığı, bilinç değişikliği, mide bulantısı, kusma ve aritmi şeklinde olabilir. Bu durumlarda çayın tüketilmesi bırakılmalıdır.
- Bu çayı topikal olarak kullanıyorsanız döküntü ve cilt tahrişi gibi alerjik bir reaksiyon meydana gelebilir.
- Alerjilerini kontrol etmek için cilde küçük bir miktar sürülerek kontrol edilebilir.
- Sakinleştirici ilaçlarla etkileşime girebilen çarkıfelek çayı; bu ilaçları kullanan insanlarda ağır uyuşukluk, uyku arzusu, odaklanma güçlüğü gibi yan etkiler ortaya çıkarabilir.
- Hamile kadınlara, uterus kasılmalarına neden olabildiğinden tavsiye edilmemektedir.
- Emziren kadınlar üzerindeki olası etkileri hakkında yeterli bilgi olmadığı için kullanmamaları önerilmektedir.
- Kan inceltici ilaçlarla birlikte kanın pıhtılaşmasını geciktirdiği için kanama riski doğurabilir.
- Otoimmün hastalıkların ilaçları ile birlikte tüketildiğinde ilacın etkilerini artırabilmektedir.
- Diğer yatıştırıcı veya antidepresan ilaçlarla birlikte ruhsal sorunları tehlikeli hale getirebilir.
- Anesteziye etki etmesinin yanı sıra hemoraji (damar yırtığı) riskini artırdığı için ameliyat öncesi ve sonrası tavsiye edilmemektedir.
- Yapraklarında bulunan “siyanid glukosit” adlı toksik maddeden dolayı çayının fazla tüketilmemesi önerilir.
Çarkıfelek Çayı Nasıl Demlenir?
Çarkıfelek çayı için bitkinin çiçekleri, yaprakları ve sapları kullanılır. Taze veya kurutulmuş yaprak çiçekler kullanılabilir. Demlemesi çok kolaydır.
Bir fincan çarkıfelek çayı hazırlamak için; 1 çay kaşığı kurutulmuş veya 1 çorba kaşığı taze çarkıfelek ve 100 derecede kaynamış su gereklidir.
Çayı demlemek için şu yöntem izlenebilir;
- Suyu 100 derecede kaynatın.
- Her fincan başına 1 çay kaşığı kurutulmuş çarkıfelek hazırlayın.
- Bitkinin üzerine kaynar su dökün.
- Yaklaşık 5 ila 10 dakika demlenmesini bekleyin.
- Daha sonra çayı süzerek servis edin.
- Tercihe göre çayı tatlandırmak için bal veya şeker ekleyebilirsiniz.
- Çarkıfelek çayı; papatya, melisa, valerian veya sarı kantaron çayları ile karıştırılarak tüketilebilir.
- Papatya çayı ve limon balsamı eklendiğinde sakinleştirici etkisini artıracaktır.
- Valerian çayı, güçlü aromasını hafifletebilir.
Not: Sakinleşmek ve sinirleri yatıştırmak için günde 3 bardak çarkıfelek çayı içilmesi tavsiye ediliyor. Uykusuzluk çekiyorsanız yatağa gitmeden 1 saat önce içmelisiniz!
Çarkıfelek Bitkisi Hakkında Faydalı Bilgiler
- Çarkıfelek bitkisi, uzun yıllar boyunca Amerika'nın yerlileri tarafından şifalı bir bitki olarak sedatif ve sakinleştirici özellikleri sebebiyle kullanılmıştır.
- Kolonistler tarafından Avrupa'ya götürülen çarkıfelekten elde edilen çaydan; uykusuzluk, histeri ve hatta epilepsiyi tedavi etmek için faydalanılmıştır.
- 19. yüzyılda tıpta kullanılmaya başlanmıştır; ancak günümüzde sadece bitkisel bir ürün olarak satılmaktadır.
- Birçok insan ağrılara karşı ve yatıştırıcı özelliği sebebiyle çarkıfelek çayı tüketmektedir.
- Çarkıfelek meyvesi dünyanın dört bir yanında yetiştirilmektedir ve günümüzde hem gıdalarda hem de içeceklerde tatlandırıcı bir madde olarak kullanılmaktadır.
- Çarkıfelek çiçeğinin meyveleri çiğ olarak ya da meyve suyu, reçel, tatlı sos ve smoothies halinde tüketilebilir.
- Çarkıfelek asmaları, bahçelerde ve evlerde dekoratif amaçla yetiştirilebilmektedir.
- Yapraklar, çiçekler ve kökleri; tozlar, tentürler, infüzyonlar ve ekstreler yapmak için kurutularak kullanılabilir.
- Çarkıfelek meyvesinin diğer adı “maracuja”dır. Yaygın olarak Karayipler, Güney Amerika, Güney Florida ve Güney Afrika'da yetiştirilir.
- Vahşi maracuja, Güneydoğu Asya'da popüler olan “Passiflora foetida” türünün bir meyvesidir.
- “Dev granadilla” olarak da bilinen “Passiflora quadrangularis” türü, bir futbol topu büyüklüğünde meyve verebilir. Bu meyveler tatlılar, meyve suyu ve tıpta kullanılır.
- Çarkıfelek bitkisinin yenebilir meyveleri şu türlerde bulunur; P. edulis, P. ligularis, P. incarnata, P. foetida, P.caerulea, P. tripartita, P. quadrangularis, P. mollissima, P.laurifolia, P. tarminiana, ve P. maliformis…