Muhtar en kısa tanımı ile köy ya da mahalle tüzel kişiliğinde, idarenin başı olan kimsedir. Arapçadan dilimize geçmiş bir kelime olan muhtar kelimesi Arapçada “seçilmiş kimse”’ anlamına gelir. Adından da anlaşılacağı üzere muhtarlar seçimle bu göreve atanırlar.
Peki, Muhtarlar Kimin Tarafından Seçilir?
Köylerin ve mahallelerin başı olan muhtarlar buralarda ikamet eden halk tarafından oylanarak seçilirler. Muhtar seçimlerinde partilerin bir rolü yoktur ve partiler ile aday olunmaz. Muhtar köy tüzel kişiliğini temsil ederken 5 senelik bir görev süresine sahiptir. Bireysel olarak aday olan ve halkın çoğunluğunun kararıyla göreve getirilen muhtarlar, kararlarını diğer dört üyenin oluşturduğu ihtiyar heyeti ile birlikte alırlar. Bu heyette yer alacak kişiler ile ilgili özel düzenlemeler vardır. Örneğin; anne, baba ya da büyükanne, büyükbaba, kardeş gibi birinci dereceden akrabaların mahalle muhtar ve ihtiyar heyetinde bir araya gelmeleri 4541. sayılı kanunun 10. Maddesine göre yasaklanmıştır.
Köy ve mahallelerin yöneticisi konumundaki temsilcileri olan muhtarların sorumlu oldukları bölge şu şekilde tanımlanabilir: mahalle ya da mahalli idareler sözlükte belediyelerin sınırları içerisinde bulunan ve bu sınırlar içinde yaşayan yurttaşlarla ilgili birtakım işleri yerine getiren küçük idari birim şeklinde tanıtılmaktadır. İşte, muhtarlar bu birimin idaresinden sorumludur.
Muhtarlık Biriminin Tarihçesi
Günümüzde olan şekli ile muhtarlık birimlerinin temelleri ilk olarak 1829 senesinde İstanbul’da atılmıştır. İkinci Mahmut'un Yeniçeri Ocağı’nı ortadan kaldırması sonucu Yeniçerilerin yokluğunda tehlikeye meydan vermemek ve küçük birimlerin güvenliğini koruyabilmek için muhtarlık teşkilatını kurmuştur. Bu birimlerin düzenlenmesi ise yasal olarak ilk kez 1864 senesinde gerçekleşmiştir. Bu yasanın adı “Teşkil-i Vilayet Nizamnamesi” olarak bilinmektedir. Bunu izleyen yasa ise 1876 senesinde yapılan “İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi” olmuştur. Bu ikinci düzenleme ile muhtarların görevleri daha ayrıntılı ve net bir şekilde ortaya koyulmuştur.
Yerel yönetimlerin düzenlenmesi ve günümüze kadar gelmesi sürecini izleyen diğer bir yasa 1913 senesinde yapılan “İdare-i Umumiye-i Vilayet Kanun-u Muvakkatı” olmuştur. Ancak bu yasa ile muhtarlıklar ve mahalli yönetimler ile ilgili bütün düzenlemeler yürürlükten kaldırılmış ve bunun neticesinde muhtarlık görevleri son bulmuştur. Bu gelişmenin ardından muhtarların gerçekleştirmiş oldukları görevleri kimin gerçekleştireceği bilinmediği için yasal olarak herhangi bir düzenlenmesi olmasa da muhtarlıklar görevlerini yapmaya devam etmişlerdir. Her ne kadar 1930 senesinde “Belediyeler Kanunu”nun çıkarılması ile mahalli yönetim biçimleri ve şekilleri yeniden yasalar ile düzenlenmişse de 1933 senesinde yani 3 sene sonra yapılan yeni bir düzenleme ile muhtarlık ve ihtiyar heyeti mertebeleri yeniden kapatılmıştır. Günümüzde varlığını koruyan ve muhtarlık ve mahalle yönetimini düzenleyen yasa ise 05.04.2004 tarihinde Bakanlar Kurulu Kararı ile yeniden kabul edilmiştir.
Türkiye’de yaklaşık 17 bin mahalle muhtarı ve 36 bin köy muhtarı olmak üzere toplamda yaklaşık 53 bin adet muhtarın olduğu bilinmektedir. Türkiye’nin muhtarlarının oluşturduğu Muhtarlar Konfederasyonu internet sitesinden yönetim kurulu ve ülke geneli muhtarlıklarla ilgili bilgilere ulaşmak mümkündür.
Muhtarın Görevleri Nelerdir?
Bu çok kısa tanımından sonra Muhtarın yasalar ile belirlenmiş görev ve yetkilerine yakından bakmak doğru olacaktır. Anayasa’nın 5241. Sayılı Kanunu ile açıklanmış olan Muhtar Görev ve Yetkileri Şehir ve Kasabalarda Mahalle Muhtar ve İhtiyar Heyetleri Teşkilatına Dair Kanun(10.04.1944) başlığı altında toplanmıştır. Bu kanuna göre „Şehir ve kasabalarda kurulu bulunan ve Belediye Kanununun 8 inci maddesine göre kurulacak olan mahallelerde bir muhtar ve muhtarın başkanlığında bir ihtiyar heyeti bulunur. Yapılacak işler bakımından bir kaç mahallenin bir muhtar ve ihtiyar heyetine bağlanması veya bir mahallede birden fazla muhtar ve ihtiyar heyeti bulunması belediye meclisinin kararına ve o mahallin en büyük mülkiye memurunun tasdikine bağlıdır“.
Bir muhtar ile dört azadan oluşan ihtiyar heyetinin belirlenmiş görevleri şu şekilde sıralanabilir:
Nüfus Kanunu hükümlerine göre, gerekli durumlarda vatandaşların nüfus sicillerine kayıt olabilmeleri için talep edenlere ilmuhaber vermeleri, 1111 numaralı Askerlik Kanununa göre ise askerlik yoklama memurları tarafından istenilen malumatı vermek, Askerlik şubelerine davet pusulalarını imza mukabilinde alarak sahiplerine tebliğ etmek ve davetlilerle beraber muayyen günde askerlik meclisine gitmek ve davete icabet etmemiş olanlar hakkında malumat vermek muhtarın görevleri arasındadır. Aynı zamanda askerlik çağında olan bireylerin 15 günden fazla süre ile şubesinin bulunduğu bölgeden harice çıkmak isteyenleri muhtarlar kaydedip şubelerine bildirmek ile görevlidirler.
Muhtarlar Sose ve Köprüler Kanununa göre yol vergisi ile yükümlü olan mükelleflerin hususi muhasebelerden verilecek cetvelleri doldurmak ile yükümlüdürler.
Muhtarlar aynı zamanda 1086 numaralı Hukuk Usulü Mahkemeleri Kanunu’na göre Sulh hakimleri nezdinde görülecek davalara ait vekaletname imzalarını ya da İmza vazına muktedir olmayan ya da yazı yazmayı bilmeyen şahsın kullanacağı mührü veya el ile yapacağı işareti tasdik etmektedirler.
Muhtarların seçim zamanı görevlerine baktığımızda bu dönem içerisinde belli başlı yükümlülüklerinin bulunduğunu görürüz. Muhtarların seçim döneminde sandık seçim listelerinin askıya çıkarılması ve ilan edilmesi, seçmen kağıtlarının dağıtılması işlemlerini yürütmelidir. aynı zamanda sandık seçim kurullarına bizzat katılmak ile görevlidir.
Muhtarlar, görevli oldukları köy ya da mahalle içerisindeki cadde. sokak, meydan levhası gibi levhaların kontrolünü yapar, değiştirilmesi ya da yenilenmesi gerekiyorsa belediyeye bildirir.
Muhtarların sosyal açıdan sahip oldukları önemli bir diğer görevleri ise görev aldıkları bölgedeki kimsesiz, sakat, muhtaç ya da yaşlıların tespitini ve yardımlarını gerçekleştirmelidir.
Muhtarların alacakları harç ve ödemeler ise 4541 sayılı kanunun 20., ve 21. maddelerinde şu şekilde açıklanmıştır:
Madde 20 – Mahalle muhtarları ve ihtiyar heyetleri tarafından görülecek hizmetlere karşılık olarak iş sahiplerinden harç alınır ve alınan harç miktarı, evrak ve vesikalar üzerinde gösterilir. Hangi işlerden ne miktar harç alınacağı her mali sene iptidasında vilayet idare heyetlerince kararlaştırılır. (Değişik: 29/8/1977-2108/8 md.) Yoksullukları mahalle muhtarı tarafından kabul edilenlerden ve üçüncü maddenin ikinci bendinde yazılı işlerden harç alınmaz.
Madde 21 – Harçlar münhasıran muhtarlara aittir. Muhtarlık işlerinin tedviri için lüzumlu kira, ısıtma, aydınlatma, hademe ücreti gibi masraflar bu harçlardan ödenir.
Görevlerini Gerçekleştiremeyen Muhtarlar için Durum Nedir?
Görevini bilinçli olarak gerçekleştirmeyen ya da belirli bir kusur neticesinde görevini gerçekleştiremeyecek durumda olan muhtarlar bağlı oldukları kaza idare heyeti kararı ile görevden uzaklaştırılırlar. Muhtarın almış olduğu yanlış, kusurlu ya da köye ya da kasabaya zarar verici nitelikteki kararları valinin bozması mümkündür. Ancak bu kararların valiler tarafından yeniden alınması mümkün değildir. Bu kararların yenilenebilmesi için yeni bir muhtar seçimi ve yeni muhtarın kararı gereklidir.