Nobel Ödülü Nedir, Neden Verilir?

Nobel Ödülü veya Nobel Ödülleri, her yıl 10 Aralık günü dağıtılan dünyanın en prestijli ödülüdür. Dinamitin mucidi Alfred Nobel onuruna, 1901 yılından bu yana insanlığa hizmet eden insanları ödüllendirmek amacıyla 6 dalda veriliyor. Türkiye’den Nobel Ödülü alan iki isim var; yazar Orhan Pamuk ve Prof. Dr. Aziz Sancar. Ödüller, gerçek veya tüzel kişilere verilebiliyor. Nobel ödülünün hikâyesi nedir, neden veriliyor hiç merak ettiniz mi? Bu soruların cevabını ve Nobel’le ilgili istatistiklerden, Nobel madalyasının özelliklerine kadar birçok bilgiyi makalemizde bulabilirsiniz.

(Alfred Nobel ve vasiyetinden ilgili bölüm...)

Alfred Bernard Nobel’in Vasiyeti ve Nobel Ödülleri

İsveçli kimyager ve mucit Alfred B. Nobel, dinamitin mucididir. Patentini aldığı bu icadı sayesinde 20 ülkede 90 şirket aracılığı ile patlayıcı ve silah şirketleri kurdu. Birçok ülkenin patlayıcı ihtiyacını karşılamaya başladı ve devasa bir servetin sahibi oldu. Ancak kendisine yönelik “ölüm taciri”, “insanları hızla öldürmenin yolunu bularak zengin oldu” şeklindeki eleştirel haberler sebebiyle hayatının son yıllarında büyük üzüntü ve acılar yaşadı.

Aslında barış yanlısı olan ve dünya barışı için çaba sarf eden Nobel, savaşları durduracağını düşündüğü buluşunun ölümcül bir silaha dönüştüğü fikri ile hüzne boğuldu. Kardeşi Ludvig Nobel öldüğünde, kendisinin öldüğünü sanan Fransız gazeteleri büyük bir hataya imza attı. Gazetelerin manşetlerinde “Ölüm taciri öldü” başlıkları atıldı. Bu olay, Nobel Ödülü fikrinin başlangıcı olarak görülüyor. Ölmeden önce 27 Kasım 1895 tarihinde kaleme aldığı vasiyetinde bu olaydan duyduğu üzüntünün izleri görülüyor. Vasiyetinde, icadı aracılığı ile dolaylı olarak kazandığı servetinin insanlığa hizmet edenlere dağıtılmasını istedi.

Vasiyetinden yaklaşık 1 yıl sonra 10 Aralık 1896 tarihinde beyin kanaması geçirerek İtalya’nın San Remo kentinde hayata gözlerini yumdu. Vasiyeti, 30 Aralık 1896 tarihinde açıklandı. Ölümünden 5 yıl sonra da Nobel Ödülleri verilmeye başlandı. Nobel’in o dönemdeki servetinin günümüz değerinin 180 milyon avro olduğu belirtiliyor. Servetinin faizi, her yıl Nobel Ödülü bünyesinde para ödülü olarak dağıtılıyor. Para ödülü, her yıl faiz oranlarına göre değişiyor. 2017 yılında para ödülü 9 milyon kron (Yaklaşık 4 milyon lira) olarak belirlendi.

Alfred Nobel’in vasiyeti şöyle;

“Ardımdan bıraktığım gayrimenkulümün ve servetimin tamamı, aşağıdaki şekilde dağıtılacaktır. Kapital, emniyetli bir şekilde Fon'da toplanmalıdır. Bu Fon'un geliri her yıl insanlığa en büyük hizmeti yapan kişilere dağıtılmalıdır. Bu gelir beş ana bölüme ayrılmalı ve aşağıdaki şekilde dağıtılmalıdır. Bir kısım fizik sahasında en büyük keşfi yapan kişiye verilmelidir. Bir kısım kimya sahasında en büyük keşfi yapan kişiye verilmelidir. Bir kısmı fizyoloji ya da tıp alanında en büyük keşfi yapan kişiye verilmelidir. Bir kısım edebiyat sahasında en büyük eseri yazan kişiye verilmelidir. Bir kısım Milletlerarası barış ve kardeşlik için en büyük çalışmayı yapan kişiye verilmelidir. Fizik ve kimya konusundaki keşifler, İsveç ilim konseyince değerlendirilmelidir. Tıp konusundaki çalışmalar Stokholm'deki Caroline Enstitüsü tarafından değerlendirilmelidir. Edebiyat ve barış konusundaki mükâfatlar İsveç Parlamentosu tarafından seçilen beş kişilik bir heyet tarafından değerlendirilmelidir. En büyük ve kesin arzum mükâfatlar adaylara dağıtılırken kesinlikle milliyet tefrika yapılmamasıdır. En mühimi, mükâfatı alacak şahıs bir İskandinavyalı da olabilir, olmayabilir de…”

Nobel Vakfı

Nobel Vakfı, Nobel ödüllerinin idari ve finansal yönetimi için 29 Haziran 1990 tarihinde kuruldu. Alfred Nobel’in vasiyeti üzerine kurulan özel bir kurumdur. Nobel Enstitüsü’nü harici olarak temsil eden Nobel Vakfı, Nobel Ödülleri ile ilgili etkinlikleri düzenler ve yönetir. Ayrıca Nobel Sempozyumu tertipler. Nobel’e layık görülenlere ne kadar para ödülü verileceğini de vakıf belirliyor.

Nobel Ödülü Alanlar Nasıl Belirleniyor?

Nobel Ödülleri; fizik, kimya, tıp veya fizyoloji, edebiyat, ekonomi ve barış alanlarında veriliyor. İlk ödüller, 1901 yılında verildi. 1968 yılına kadar ekonomi hariç 5 dalda ödül veriliyordu. 1968 yılında ekonomi dalında da verilmesi kararlaştırıldı, ilk ekonomi ödülü 1969 yılında verildi. Ekonomi alanındaki ödüller, Sveriges Bank ve İsveç Merkez Bankası tarafından ekonomiye katkı sunan kişilere veriliyor.

Ödüllerin verileceği isimleri seçen kurumlar ve komiteler var. Her kurum farklı bir dalın adayları arasından ödülü kazanan ismi veya kurumu seçiyor. İsveç Kraliyet Akademisi; fizik ve ekonomi dallarının adaylarını değerlendiriyor. İsveç Bilim Akademisi, kimya dalından ödül sahiplerini belirliyor. Karolinska Enstitüsü, fizyoloji veya tıp alanındaki adaylar arasından ödüle layık olanları seçiyor. Edebiyat dalındaki değerlendirmeleri İsveç Akademisi yapıyor. Norveç Nobel Komitesi ise, barış ödülü sahiplerini seçiyor.

Nobel Ödülü’nü, belirlenen dallarda uluslararası düzeyde başarı elde etmiş kişiler veya kurumlar alabiliyor. İlgili komiteler tarafından yapılan değerlendirmeler sonucu ödülü almaya hak kazanan kişi veya kurumlara bir madalya, bir diploma ve her yıl farklı miktarlarda para ödülü veriliyor. Bir daldaki ödül, bir veya iki, hatta üç kişi arasında paylaşılabiliyor.

Nobel Ödülleri, her yıl ekim ayı başında açıklanıyor; Alfred Nobel’in ölüm yıldönümü olan 10 Aralık günü de sahiplerine veriliyor.

(Nobel Madalyası'nın ön ve arka yüzü)

Nobel Madalyası’nın Özellikleri

Nobel Ödülü madalyasının ortalama ağırlığı 175 gramdır. Her madalya; 18 ayar yeşil altın, 24 ayar saf altından yapılır. Çapı 66 milimetre, kalınlığı ise 2,4-5,2 milimetre arasında değişiyor. Madalyanın maddi değeri 10 bin dolar civarında.

Nobel Ödülü Kazanan Türkler

1901 yılından bu yana 10 Türk Nobel’e aday gösterildi, 2 Türk Nobel Ödülü kazandı. İlk kez Nobel Ödülü kazanan Türk, ünlü yazar Orhan Pamuk’tur. 2006 yılında Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görülen Orhan Pamuk, siyasi kimliği sebebiyle bazı tartışmaların odağına oturtulmuştur. Nobel Komitesi, Pamuk’un ödülü kazandığını duyurduğu açıklamasında, “2006 Nobel Edebiyat Ödülü, kentinin melankolik ruhunun izlerini sürerken kültürlerin birbiriyle çatışması ve örülmesi için yeni simgeler bulan Orhan Pamuk'a verilmiştir.” ifadesini kullandı.

Amerika’da yaşayan Türk Prof. Dr. Aziz Sancar, Nobel kazanan ikinci Türk’tür. 2015 yılında Nobel Kimya Ödülü’ne layık görüldü. Sancar, hücrelerin hasar gören DNA’ları onardığını ve genetik bilgisini koruduğunu haritalandırdığı çalışmasıyla bu ödüle layık görüldü.

Nobel’e Türkiye’den aday gösterilen ancak ödüle layık görülmeyen isimler ise şunlardır: Edebiyat dalında; yazar Yaşar Kemal, kadın yazar Leyla Erbil, yazar İlhan Berk. Kimya ve fizik dallarında; Dr. Atakan Peker, Prof. Dr. Gökhan Hotamışlıgil, Doç. Dr. Bahri Karaçay, Prof. Dr. İlhan Akyıldız, Gazeteci-Yazar Can Dündar.

((Solda)Yazar Orhan Pamuk, 2006 Nobel Edebiyat Ödülü'ne; (Sağda) Prof. Dr. Aziz Sancar, 2015 Nobel Kimya Ödülü'ne layık görüldü.)

Nobel Ödülleri İle İlgili Bazı İstatistikî Bilgiler

• 1901 yılından 2017 yılına kadar toplam 585 Nobel Ödülü verildi. Nobel’e layık görülen kişi ve kuruluşların toplam sayısı 923’tür. Bu ödüllerden 896’sını kişiler, 27’sini de kurumlar ve organizasyonlar kazandı. 
  
• 585 ödülden 347’si sadece tek kişiye verilirken, 138 ödülü iki kişi, 100 ödülü üç kişi paylaştı. 
  

• Bugüne kadar 7 kişi, iki kez Nobel Ödülü’ne layık görülmüştür. 
  
• Nobel ödülü verilmeye başlandığı tarihten bu yana geçen 115 yılda 27 kurum, kuruluş ve organizasyon ödül kazanmıştır. 
  
• 116 yılda 49 kez toplam 190 kadın çeşitli dallarda Nobel ödülüne layık görüldü. 
  
• Nobel Ödülleri’nin dağıtılmaya başlandığı 1901 yılından bu yana 49 yıl bazı dallarda ödül verilmedi. Fizik dalında 6 yıl, Kimya dalında 8 yıl, Tıp dalında 9 yıl, Edebiyat dalında 7 yıl, Barış dalında 19 yıl ödül verilmedi. Bu yılların çoğu İkinci Dünya Savaşı yıllarıdır. 
  
• 2017 yılına kadar ödül alanların yaş ortalaması 60’tır. 
  

İlk Nobel Ödülleri:

• Nobel Ödülleri, ilk olarak 1901 yılında 5 dalda verildi.
  
• Fizik dalındaki ilk ödülü, röntgen ışınlarını keşfeden Alman fizikçi Wilhelm Conrad Röntgen’e verildi.
  
• Nobel Kimya Ödülü, ilk kez Hollandalı kimyager Jacobus Henricus van’t Hoff’a verildi. Hoff, çözeltilerle ilgili çalışmaları dolayısıyla bu ödüle layık görüldü.
  
• Alman fizyoloji uzmanı Emil Adolf von Behring, difteri ile ilgili çalışmaları sebebiyle fizyoloji veya tıp alanında ilk kez ödül alan isimdir.
  
• Edebiyat dalında ilk kez Nobel ödülü kazanan isim, Fransız şair Sully Prudhomme’dir.
  
• Barış dalında ilk ödülü iki kişi paylaştı. İsviçreli yazar ve iş adamı Jean Henry Dunant, Kuzey İtalya’daki Solferino Muharebesi’nde yaşanan acıları dindirmek için Kızılhaç Teşkilatı’nın kurulmasında öncülük etmesi sebebiyle; Fransız iktisatçı Frederic Passy de, uluslararası hakemlik kurumunun kurulmasındaki katkılarından dolayı 1901 Nobel Barış Ödülü’ne layık görüldü.
  
• Uluslararası Kızıl Haç Komitesi’nin (ICRC) çalışmaları 3 defa Nobel Barış Ödülü ile onurlandırıldı. Ayrıca, ICRC'nin kurucusu Henry Dunant'a 1901'de ilk Nobel Barış Ödülü verildi.
• Nobel Ekonomi Ödülü, ilk kez 1969 yılında verildi. Ödül, iki isim arasında paylaştırıldı. Norveçli iktisatçı Ragnar Anton Kittil Firsich, ekonometri bilim dalının kurucusu olması sebebiyle; Hollandalı iktisatçı Jan Tinbergen de, ekonomik analizleri sebebiyle bu ödüle layık görüldü.
  
• Amerikalı kuantum kimyageri Linus Pauling, başkasıyla paylaşmadan iki farklı alanda Nobel Ödülü kazanan tek kişidir. Pauling, 1954 Nobel Kimya Ödülü, 1962 yılında Nobel Barış Ödülü almıştır.
• Polonya asıllı Fransız kimyager ve fizikçi Marie Curie, Nobel Ödülü alan ilk kadındır. Aynı zamanda iki farklı alanda Nobel alan tek kadındır. Radyoloji biliminin kurucusu Curie, 1903 yılında Fizik, 1911 yılında da Kimya dalında Nobel almıştır. Ancak 1903 Nobel Fizik Ödülü'nü eşi Pierre Curie ve fizikçi Henri Becquerel ile paylaşmıştır.

Barış Ödülleri:

• Nobel Barış Ödülleri, 1901-2017 yılları arasında 98 kez dağıtıldı. Bu ödüllerden 67’si sadece bir kişiye, 2’si iki kişiye, 2’si de üç kişiye verildi.
• Toplamda 104 kişiye ve 27 organizasyona toplam 131 Barış Ödülü verildi.
• Bugüne kadar 16 kadın Nobel Barış Ödülü’ne layık görüldü.
• Nobel Barış Ödülü kazananların yaş ortalaması 61’dir.

Fizik Ödülleri:

• Nobel Fizik Ödülleri, toplam 111 kez dağıtıldı. Bu ödüllerden 47’si bir kişi, 32’si iki kişi, 32’si de üç kişi tarafından paylaşıldı.
• Nobel Fizik Ödülü’ne 1901-2017 yılları arasında toplam 207 kişi layık görüldü. John Bardeen, iki kez ödül aldığı için toplam 206 kişi ödül almıştır.
• Bugüne kadar sadece 2 kadın fizik ödülüne layık görüldü.
• Amerikalı fizikçi John Bardeen, 1956 ve 1972 yıllarında iki kez Nobel Fizik Ödülü kazandı.
• Fizik ödülü alanların yaş ortalaması 55’tir.

Kimya Ödülleri:

• Nobel Kimya Ödülleri, bugüne kadar 109 kez verildi. Bu ödüllerden 63’üne sadece tek kişi, 23’üne iki kişi kazandı, 23’üne de üç kişi layık görüldü.
• Kimya Nobel Ödülü’ne toplamda 178 kişi layık görüldü; ancak Frederick Sanger iki kez ödül aldığından, 1901 yılından beri Kimya'da Nobel Ödülü alanların sayısı 177 kişidir.
• İngiliz biyo-kimyager Frederick Sanger, 1958 ve 1980 yıllarında iki kez kimya ödülü kazandı.
• Günümüze kadar sadece 4 kadın kimya ödülü kazandı.
• Nobel Kimya Ödülü kazananların yaş ortalaması 58’dir.

Fizyoloji veya Tıp Ödülleri:

• Fizyoloji veya Tıp dalında bugüne kadar 108 kez ödül verildi. Bu ödüllerden 39’unu bir kişi kazandı; 32’sini iki kişi, 37’sini üç kişi paylaştı.
• 1901-2017 yılları arasında toplam 214 kişi ödüle layık görülmüştür.
• Bugüne kadar 12 kadın fizyoloji ve tıp dalında ödül kazandı.
• Fizyoloji veya Tıp dalında ödül alanların yaş ortalaması 58’dir.

Edebiyat Ödülleri:

• Edebiyat dalında bugüne kadar 110 kez ödül dağıtıldı. Bu ödüllerden yalnızca 4’ü iki kişi arasında paylaştırılmıştır.
• Edebiyat dalında ödül alanların toplam sayısı 114’tür.
• Bugüne kadar 14 kadın Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görüldü.
• Edebiyat ödülü kazananların yaş ortalaması 65’tir.

Ekonomi Ödülleri:

• 1969 yılında verilmeye başlanan Ekonomi Ödülleri, bugüne kadar 49 kez dağıtıldı. Bunlardan 25’ini tek kişi alırken, 18 ödülü iki kişi, 6 ödülü üç kişi paylaştı.
• 1969-2017 yılları arasında toplam 79 kişi ekonomi dalında ödül aldı.
• Bugüne kadar ekonomi dalında ödül kazanan tek kadın, Amerikalı ekonomist Elinor Ostram’dır. 2009 yılında bu ödüle layık görülmüştür.
• Ekonomi ödülü kazananların yaş ortalaması 67’dir.

(PTT, Nobel Ödülü kazanan Prof. Dr. Aziz Sancar anısına anma pulu çıkardı.)

Bunları Biliyor Musunuz?

• İlk Nobel Ödülleri’nin dağıtıldığı 1901 yılında ödülü almaya hak kazananlara 150 bin 782 İsveç Kronu (Yaklaşık 65 bin lira) para ödülü verildi. 2017 yılında Nobel Ödülü almaya hak kazananlara verilecek para ödülü 9 milyon kron (Yaklaşık 4 milyon lira) olarak belirlendi.
  
• Her yıl Nobel’in servetinin faizi Nobel Ödülleri ile birlikte para ödülü olarak dağıtılıyor. Yani Nobel’in serveti tükenmiyor!
  
• Her yıl Nobel ödülü için dünya genelinde her dalda 100-250 kişi olmak üzere yaklaşık 1000 kişi aday gösteriliyor.
  
• 2008 yılında bir sağlık dergisinde yayınlanan makaleye göre, Nobel Ödülü alan bir kişi akranlarına göre 1 ila 2 yıl daha fazla yaşıyor.
  
• 2016 yılında edebiyat dalında ödüle layık görülen ünlü şarkıcı Bob Dylan’ın rock ve caz tarzı söz ve şarkı yazarı olduğu halde edebiyat dalında ödül alması şaşkınlığa ve tartışmalara yol açtı. Ancak Dylan’ı edebiyat dışında ödüllendirebilecek ikinci bir dal yok!
  
• Dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, Ağustos 2013 tarihinde yaptığı bir konuşmada, 2005 yılında Nobel Barış Ödülü alan Mısırlı hukukçu ve siyasetçi Muhammed el-Baradey’i eleştirerek, Nobel komitesine tepki gösterdi. Erdoğan, “Barış ödülü almış olan Baradey, şu anda askeri darbeyi gerçekleştiren hükümetin cumhurbaşkanı birinci yardımcısıdır. Ey Nobel; sen nasıl barış ödülleri dağıtıyorsun ki bu kişiler askeri darbe yapanların yanında yer alıyor.” ifadelerini kullandı.
  
• 2017 yılında Nobel Barış Ödülü adayları arasında üçüncü sırada yer alan Türk gazeteci ve yazar Can Dündar hakkında, Nobel’e aday gösterildiği gün, Türkiye’deki bir terör soruşturması sebebiyle Diyarbakır Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından “kırmızı bülten” ve “iade” talebi yapıldı.
• Vietnamlı, Komünist devrimci ve politikacı Le Duc Tho, 1973 yılında layık görüldüğü Nobel Barış Ödülü’nü reddetmiştir.
  
• Alman, Burmalı ve Çinli üç barış ödülü sahibi, hükümetleri tarafından tutuklanmıştır.