Türkler tarih boyunca yaşadıkları yerler, temas kurdukları diğer topluluklar ve kültürler, benimsedikleri dinler ve Türkçe’nin dönüşümü temelinde çok sayıda farklı alfabe kullanmıştır. Bu alfabeler temelde Göktürk, Uygur, Arap ve Latin alfabesi olarak sıralanır. Bu dört yazı sistemi Türkçe’nin gelişimine de ışık tutar. İşte, Türklerin kullandığı alfabeler ve özellikleri...
1. Göktürk (Orhun) Alfabesi
Türklerin kullandığı bilinen ilk alfabedir. Göktürk Devleti’nin yanı sıra Hunlar ve başka birçok Türk kavmi tarafından kullanılmıştır. Adını, 19. yüzyılda keşfedilen ve üzerine kazılı olduğu Orhun (Göktürk) Yazıtları'ndan alır.
Göktürk Alfabesinde Kaç Harf Vardır?
Göktürk alfabesi, Türklerin bugüne dek kullandığı alfabeler arasında en çok harfi içeren yazı sistemidir: 38 harften oluşur. Bu harflerin dördü sesli (ünlü), 26’sı sessiz (ünsüz), sekiz tanesi de hecelere karşılık gelen birleşik harflerdir. Zira alfabede ‘ok, uk, ko, ku, ük, kü, nç, nd’ hecelerinin her birine karşılık gelen birer ayrı harf bulunur. Dört sesli harf ise ‘a-e’, ‘ı-i’,‘o-u’ ve ‘ü-ö’ sesleridir; bunlar dört farklı işaretle ifade edilir. Bu sesler, kullanıldıkları sözcükte ünlü uyumlarının gerektirdiği şekilde okunur.
Göktürk Alfabesi Nasıl Yazılır?
Göktürk alfabesi Arapça ve Farsça gibi sağdan sola yazılır ve okunur. Tek noktalama işareti, sözcüklerin arasına konulan üst üste iki noktadır. Bundan başka noktalama işareti yoktur.
Nasıl Keşfedildi?
Orta Asya’da özellikle Yenisey Irmağı boyunca Göktürk alfabesi ile yazılmış çok sayıda küçük yazıt bulunmuştur. Alfabenin çözümlenmesine yönelik çalışmalar ise Orhun Yazıtları ismiyle anılan iki devasa yazıtın 1889’da Moğolistan’daki Orhun Irmağı’nın kıyısında keşfedilmesinin ardından yoğunlaştı. Danimarkalı Türkolog Vilhelm Thomsen, Orhun Yazıtları’nı 1893'te çözdü. Böylece, Kültigin ve Bilge Kağan tarafından diktirildikleri, yazıtların üzerindeki damgaların Göktürklere özgü bir yazı sistemini temsil ettiği ve bu dilin öz Türkçe’nin bir lehçesi olduğu tespit edildi.
Araştırmalara göre, Göktürk alfabesi ilk olarak 6. yüzyılda, Orhun Yazıtları’nın dikilmesinden yaklaşık 200 yıl önce kullanılmaya başlanmıştır. Alfabenin bu süreçte sadeleştiği, harf sayısının azaldığı ve mükemmelleştiği düşünülmektedir. Zira Yenisey’de bulunan daha eski yazıtlarda 150’den fazla işaret/harf bulunurken, bu sayı zaman içinde 38’e düşmüştür.
Göktürk alfabesi, çok sayıda Türk boyu tarafından Avrupa’ya da taşındı. Öyle ki, 16. yüzyıla dek Macaristan'da Sekeller tarafından hâlâ kullanılıyordu.
2. Eski Uygur Alfabesi
Türklerin Göktürk alfabesinden sonra ve Arap alfabesinden önce kullandığı yazı sistemidir. 8.-17. yüzyıllar arasında, Orta Asya’dan İstanbul’a uzanan bir coğrafyada kullanılmıştır. Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra Arap alfabesini kullanmaya başlasa da, bazı Türk devletleri bu yazı sistemini kullanmaya devam etmiştir.
Eski Uygur alfabesinin, bugün Çin’in Sincan bölgesindeki Uygur Özerk Bölgesi’nde kullanılan ve Arap harfleri ile yazılan Uygur alfabesi ile karıştırılmaması gerekir. Bu nedenle, bu iki yazı sistemi arasında ‘eski Uygur alfabesi’ ve ‘yeni Uygur alfabesi’ olarak bir ayrım yapılmaktadır.
Yerleşik hayata geçen ve ticarete yatkın olan Uygur Türklerinin bu alfabeyi, Orta Asya’nın tüccar kavimlerinden Soğutlarla olan yakınlıkları sonucu geliştirdiği düşünülür. Zira eski Uygur alfabesi Soğd (Soğut) alfabesini temel alır; bu alfabedeki seslerin Türkçeleştirilmesiyle oluşturulmuştur.
Türk dili araştırmalarının temel kaynaklarından biri olan ve Türkçe’nin en önemli eserlerinden biri sayılan Kutadgu Bilig’in bir nüshası da bu alfabe ile yazılmıştır. Eski Uygur alfabesi, edebiyat, sanat, din, hukuk konularında sayısız kitabın yazımında da kullanılmıştır. Osmanlı sarayında Uygurca bilen kâtipler bulunduğu, Fatih Sultan Mehmet’in Otlukbeli Savaşı’ndan sonra Özbek Hanı’na gönderdiği zafernamenin Uygur alfabesiyle yazıldığı bilinmektedir.
Eski Uygur Alfabesinde Kaç Harf Vardır?
Eski Uygur alfabesinde 18 harf bulunur. Bu çerçevede Türklerin kullandığı en az harfli alfabe özelliğini taşır. Harflerin üçü sesli, 15’i sessizdir.
Eski Uygur Alfabesi Nasıl Yazılır?
Eski Uygur alfabesi sağdan sola yazılır, satırlar yukarıdan aşağıya doğru iner. ‘Z’ sesine karşılık gelen dışındaki tüm harfler bitiştirilerek yazılır. Harflerin içinde geçtikleri sözcüklerin başında, ortasında ya da sonunda yer aldıklarında değişen seslerine uygun olmak üzere üçer tane farklı yazım şekli vardır. Bu alfabe, Alman dilbilimci F. W. K. Müller tarafından çözülmüştür.
3. Arap Alfabesi
Türklerin 9. yüzyılda İslamiyet’i kabul etmeye başlamasından sonra kullandığı alfabedir. Türkçe’yi Arap alfabesi ile ilk yazanlar Karahanlılardır. Sonrasında bu alfabe Gazneliler, Tolunoğulları, İhşitler, Selçuklular ve Osmanlılar tarafından benimsenmiştir. Yani Türkler bu alfabeyi yaklaşık 700 yıl boyunca kullanmıştır.
Türkçe’de bu alfabeyle yazılan ilk eserin Divanü Lûgati't-Türk olduğu sanılmaktadır. Bu alfabe ile Türk-İslam tarihinde sayısız eser yazılmıştır.
Arap Alfabesinde Kaç Harf Vardır?
Dünyada Latin alfabesinden sonra en çok kullanılan yazı sistemi olan Arap alfabesi, hepsi ünsüz olmak üzere 28 harften oluşur. ‘Hareke’ adı verilen bu harflerin 22’si Sami alfabesinin değişikliğe uğrayan seslerinden, altısı da tümüyle Arapça'ya özgü seslerden oluşur.
Türklerin Türkçe’yi yazmak için kullandıkları Arap alfabesine ise Türkçe’ye uygun bazı sesler eklenmiştir. Bu sebeple, Türklerin kullandığı Arap alfabesi 31 ila 36 harften oluşur. Bu eklemeler nedeniyle, Osmanlı İmparatorluğu döneminde kullanılan Arap yazı sistemine ‘Osmanlı alfabesi’ de denmektedir.
Öte yandan, Arap alfabesinin özellikle ünlü eksikliği ve ünsüzlerin okunuşunun sözcük başı, ortası ve sonunda değişmesi nedeniyle Türkçe’nin seslerini yazmaya uygun olmadığı yönündeki tartışma Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında başlamış, Tanzimat sırasında reform çalışmaları için araştırmalar yapılmıştır.
Arap Alfabesi Nasıl Yazılır?
Arap alfabesi sağdan sola yazılır. Noktalama işaretlerinde kurallar yoktur. Harfler ise sözcüklerin başında, ortasında ve sonunda yer almalarına göre değişerek farklı şekillerde yazılır.
4. Latin Alfabesi
Bugün dünyada en yaygın kullanılan yazı sistemi olan Latin alfabesi, günümüzde Türkçe’yi yazarken kullandığımız alfabedir. Türkiye’de 1 Kasım 1928’de çıkarılan yasayla kullanılmaya başlanmıştır.
Latin alfabesi orijinal olarak antik Roma’da Latin dilinin yazılması için geliştirilen bir yazı sistemi olduğu için bu isimle anılır. Türkçe’ye uyarlanırken, dilimize uygun olan bazı sesler eklenmiştir.
Latin Alfabesinde Kaç Harf Vardır?
Klasik Latin alfabesi, 21’i Etrüsk yazı sisteminden alınmış 23 harften oluşur. Ortaçağ’da ise ‘I’ harfine ‘J’ harfinin, ‘V’ harfine de ‘U’ ile ‘W’ harflerinin eklenmesiyle harf sayısı 26’ya çıkmıştır. Bugün modern İngilizce bu 26 harf ile yazılırken, Latin alfabesinin kullanıldığı Avrupa dillerinin bazılarında harf sayısı farklılık göstermektedir.
Türkçe’de de, Mustafa Kemal Atatürk’ün liderliğinde yapılan araştırmaların sonucunda 29 harften oluşan bir Latin alfabesi kullanılmaktadır. Bu alfabedeki harflerin 21'i sessiz, sekizi seslidir. Türkçe’ye uyarlanması sırasında klasik Latin alfabesinde yer alan ‘q/Q’, ‘x/X’ ve ‘w/W’ sesleri alfabeden çıkarılmıştır. Öte yandan, klasik Latin alfabesinde yer almayan ancak Türkçe dilindeki sesleri ifade etmek için ihtiyaç duyulan ‘ı/I’, ‘ö/Ö’, ‘ü/Ü’, ‘ğ’, ‘ç/Ç’ ve ‘ş/Ş’ harfleri de eklenmiştir. Azerbaycan’da kullanılan Latin alfabesinde ise 34 harf bulunmaktadır.
Türkiye’de Latin alfabesine geçiş bugün hâlâ zaman zaman tartışma yaratsa da, dilbilimciler sesli harf içermeyen Arap alfabesinin Türkçe’nin ses yapısına uygun olmadığını düşünmektedir.
Latin Alfabesi Nasıl Yazılır?
Türklerin geçmişte kullandığı yazı sistemlerinden farklı olarak, Latin alfabesi soldan sağa doğru yazılır. Harfler yazı stiline göre bitiştirilerek de bitiştirilmeyerek de yazılabilir; bu konuda sabit bir kural yoktur.
Kiril Alfabesi
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) topraklarındaki Türkler, bir devlet politikası olarak Kiril alfabesini kullanmaya zorlanmıştır. Kiril alfabesi, Bizans döneminde Hıristiyanlığın Slavlar arasında yayılması amacıyla, Yunan alfabesine bazı sesler eklenerek Slav dilinin yazılabilmesi için geliştirildi. Dolayısıyla Türkçe’ye uygun olmadığını söylemek mümkündür.Ancak SSCB döneminde bu alfabe Azerbaycan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan’da zorunlu hale getirilmiş, her bir Türk toplumu için ayrı alfabeler oluşturulurken dillerinde de bu yazı sistemine uygun değişiklikler yapmaları istenmiştir. Bu nedenle SSCB’de yaşayan Türkler 20 ayrı Kiril alfabesi kullanmak durumunda kalmıştır.