Valinin görevlerinin neler olduğuna bakmadan önce “Vali kimdir ve ne şekilde iş başına gelir?” sorusunun cevabını vermek yerinde olacaktır. Vali, görev ve yetkileri Anayasa’nın 5442 sayılı İl İdaresi Konunu ile açıklanan, il genel idaresinin başı ve yöneticisidir. Bu kanun ile sınırları çizilmek üzere bir şehirde bulunan birçok organın yönetimi valiye aittir. Bir karşılaştırma ile anlatmak gerekirse valiler şehirlerin cumhurbaşkanlarıdır denebilir. Vali kelimesi Arapça kökenli bir kelime olup, Arapçada koruyucu, muhafız, yakın biri, vası anlamlarına gelmektedir.
Arapçada ve İslam kültüründe “Vali” kelimesinin sahip olduğu başka anlamlar da vardır. Bu kalıp içerisinde vali öncelikle Allah dostu manasına gelmektedir. Vali kelimesinin diğer kullanış biçimleri Walıullah, Waliallah ve Veliyyullah şeklindedir. Genelde Sufi camiasından olan bu insanların Allah’a özel olarak yakın oldukları ve Allah’a yakın bir bağ kurdukları kabul edilir. Bu kişilere örnek vermek gerekirse en meşhurlarından bir tanesi Ali bin Ebu Talip’tir ve Ali bin Ebu Talip Hz. Muhammed’in damadıdır. Kuran’da geçtiği şekli ile Vali:
Vali (Vilâyet) hakkında, Kuran'da:
إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ [Kur'an 5:55]
Manası: Sadece Allah sizin Velinizdir ve onun peygamberi ve o iman edenlerdir ki, onlar namazı ikame ederler, zekâti verirler ve onlar rukû ederler.
Valinin Atanması Nasıl Yapılır?
Bir şehre vali atanması İç İşleri Bakanlığı önerisi ve bakanlar kurulu kararı (Bakanlar kurulu kararnamesi) ile gerçekleştirilir. Bir kişinin bir şehre vali olarak atanabilmesi için en son olarak Cumhurbaşkanının onayı gerekmektedir.
Valinin Görev ve Yetkileri
Bu kısa tanımdan sonra valinin görevlerinin neler olduğuna bakacak olursak,
- Valinin en çok bilinen görevlerinden bir tanesi valisi bulunduğu şehrin Cumhuriyet Bayramı gibi resmi törenlerine ve kutlamalarına başkanlık etmesi ve bu tören boyunca kutlamaları kabul etmesidir.
- Valisi olduğu şehrin içerisindeki devlet memurlarının atamasını yapabilir, bu memurluklar için görüşünü bildirebilir ve memurların görev yerlerinin belirlenmesinde söz sahibi olabilir.
- Vali aracılığı ile yenilenmiş ya da varlığını koruyan kanun, tüzük, yönetmelik ve hükümet kararlarının uygulanması sağlanır. Valinin en önemli görevlerinden bir tanesi değişen tüzük, kanun ya da yönetmeliklerin halka duyurulmasıdır. Bu görevi yerine getirebilmek için bakanlıklar tarafından gönderilen talimatı alır ve bu talimatlara göre görevini uygular. Görevini uygulayabilmek için gerekli bütün önlem ve hazırlıkların yapılması ile de sorumludur. Bu açıklamaya bağlı olarak valinin, kanun, tüzük, yönetmelik ve hükümet kararlarının neşir ve ilanını sağlamak ve Bakanlıkların talimat ve emirlerini yürütmek ve doğru şekilde uygulanmasını sağlamak ile sorumlu olduğunu söylemek doğru olacaktır.
- Valisi olduğu şehirde bulunan yönetim kuruluşları üzerinde vesayet yetkisini kullanabilir.
- Valinin genel emir çıkarma yetkisi vardır. Bu yetkiyi ise kanun, tüzük, yönetmelik ve Hükümet kararlarını uygulayabilmek için kullanmaktadır.
- Valisi olduğu şehrin bütün düzenlemesinin, genel idare ve yönetiminin düzenlenmesi ve denetlenmesi görevi valiye aittir.
- Valisi olduğu şehrin sınırları içinde görevli memuru bulunmayan görevlerin uygulanması için bu işler ile ilgili görev ile ilgisi bulunan herhangi bir idare şube ya da daire başkanından bu işlerin yapılmasını isteyebilir. Valinin böyle bir istekte bulunması neticesinde bu merciler tarafından bu işlerin yapılması zorunludur.
- Valisi bulunduğu şehrin sınırları içerisindeki askeri gücün, kolluk kuvvet ve teşkilatının komutası da valinin görev ve yetkileri arasındadır. Bu askeri amirlik onun şehir içerisinde suç işlenmesini önleyebilmek, güvenliği sağlamak ve uygun tedbirleri alabilmek için kullanacağı bir gücü olmalıdır. Bu askeri güç valinin vereceği emirleri direk yerine getirmek ile yükümlüdür.
- Cumhuriyet tarihi ile ilgili bir ayrıntıya daha değinmek gerekirse, cumhuriyet tarihi boyunca sadece üç kadın valinin atandığını belirtmek yerinde olacaktır. Bunlar 1991-1995 yılları arasında Muğla Valiliği yapan Lale Aytaman ve 2011’den bu güne kadar Yalova Valiliği yapan Esengül Civelek, Sinop valisi Yasemin Özata Çetinkaya’dır.
Dünyada Vali Mercii
Dünyada vali tanımına bakacak olursak hemen hemen birçok ülkede vali kavramının kullanıldığını görmekteyiz. Valilerin çeşitli ülkelerdeki görev ve yetkileri şu şekilde sıralanabilir:
- ABD’de Valiler ülkenin eyaletlerini yönetmek, düzen ve güveni sağlamak ile görevlidirler. Yukarıda saydığımız görevlerin hemen hemen hepsini valiler burada eyaletler boyutunda uygulamaktadırlar.
- Rusya’da valiler federal bölgeleri yönetir ve belirlenmiş kuralları uygularlar. Rusya’ sınırları içerisinde 89 tane federal bölge vardır ve her biri valiler aracılığı ile yönetilmektedir.
- Arjantin’de ülkemize benzer şekilde şehirleri valiler yönetmektedir.
- Brezilya’da da ABD’e benzer şekilde eyaletlik yönetimi uygulanmaktadır ve valiler burada eyaletlerin düzen ve güvenini sağlarlar.
- Japonya’ya baktığımızda ülkemizde ve Arjantin’deki yönetim biçimine benzer şekilde iller yönetimi söz konusudur ve her biri ilin yönetim ve denetimini valiler sağlamaktadır.
- Meksika’da var olan eyaletlik sisteminde bu eyaletlerin yönetim ve denetimini valiler sağlamaktadır.
- İngiliz Milletler Topluluğu'nda İngiltere dışındaki ülkelerde kraliçe bir genel vali tarafından temsil edilir.
Ülkemiz Valileri Listesi
İl il valilerin isimlerine ulaşabileceğimiz site şurada verilmiştir.
2016 senesi itibarı ile görevleri başında olan birkaç valiye, eğitim durumlarına ve bir önceki görevlerine göre örnek vermek gerekirse:
- Trabzon valisi: Abdil Celil Öz, önceki görevi: Amasya Valisi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Atanma Yılı: 2013
- Mersin valisi: Özdemir Çakacak, önceki görevi: Kırşehir Valisi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Atanma Yılı: 2014
- İstanbul Valisi: Vasıp Şahin, önceki görevi: Malatya Valisi, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Atanma Yılı: 2014
- Eskişehir valisi: Güngür Azim Tuna, önceki görevi:Çanakkale Valisi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Atanma Yılı: 2013
- Sinop valisi: Yasemin Özata Çetinkaya, önceki görevi:Talas Kaymakamı, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Atanma Yılı: 2015
- Denizli valisi: Şükrü Kocatepe, önceki görevi: Kahramanmaraş Valisi, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Atanma Yılı: 2014
- İzmir valisi: Mustafa Toprak, önceki görevi: Diyarbakır Valisi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Atanma Yılı: 2013
- Aydın valisi:Erol Ayyıldız, önceki görevi: Zonguldak Valisi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Atanma Yılı: 2013,
- Muğla valisi: Amir Çiçek, önceki görevi: Merkez valisi, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Atanma Yılı: 2014
- Çanakkale valisi: Hamza Erkal, önceki görevi: Seyhan Kaymakamı, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Atanma Yılı: 2013
- Tunceli Valisi: Osman Kaymak, önceki görevi: İzmit Kaymakamı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Atanma Yılı: 2014