Vesayet Denetimi

Vesayet denetimi, devlet kurumlarının merkez ve taşra teşkilatları arasındaki denetim mekanizmasıdır. Kanunda öngörülen denetim yetkisinin kullanılmasıdır.

Vesayet denetimi; kamu kurumlarının merkez ve taşra teşkilatları arasındaki hiyerarşinin bir gereği olarak merkezin, taşrayı denetleme yetkisidir. Yerel idareler, verimli ve etkin hizmet beklenen kuruluşlardır. Hizmetlerdeki verimlilik için özerk bir yapıya ihtiyaçları vardır; ancak bu özerklik merkezi idareden tamamen bağımsız olma yetkisi vermez. Yerel teşkilatların merkezi yönetimin denetimi altında tutulması işlemlerini kapsayan denetim mekanizması genel olarak “vesayet denetimi” olarak adlandırılır. Amaç, merkez ve mahalli teşkilatlar arasında “idari bütünlük” ve “uyum” sağlamaktır. İdarenin bütünlüğü uygulamaları, genellikle üniter (tekçi) devletlerde görülür. Makalemizde; bu denetim mekanizmanın çeşitlerini ve özelliklerini irdeledik.

Tanım

Vesayet denetimi, merkezi idarenin, yerinden yönetim kuruluşlarının “sınırlı olarak” denetlenmesi işlemlerini içerir. Anayasadaki vesayet denetimi tanımı ise şöyledir; “merkezî idare, mahallî idareler üzerinde, mahallî hizmetlerin idarenin bütünlüğü ilkesine uygun şekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde birliğin sağlanması, toplum yararının korunması ve mahallî ihtiyaçların gereği gibi karşılanması amacıyla kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idarî vesayet yetkisine sahiptir”.

Yerel yönetimler, önemi her geçen gün artan teşkilatlardır. Merkezi yönetimin yerel teşkilatlar üzerindeki denetim yetkisi ise sınırlıdır. Bu yetki, “yapılan işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi” şeklinde dar bir çerçevede verilmiştir. Anayasadaki “idarenin bütünlüğünün vesayet yoluyla sağlanması” şeklindeki ifade, vesayet makamlarının yerel idarelerin kararlarını yargıya taşınması şekline dönüşmüştür.

Anayasanın 127. maddesinde düzenlenen vesayet denetimine tabi taşra birimleri; yerel yönetimler, il özel idareleri, belediyeler ve köyler şeklinde sıralanmıştır. Bu birimler üzerinde merkezi yöntemin “vesayet denetimi” yetkisi vardır.

Vesayet Denetimi Yetkileri

Vesayet denetiminin kişiler ve işlemler üzerinde yetkileri ve denetime tabi olmayan yetkileri de şöyledir;

• Kişiler üzerindeki yetkileri: Mahalli idare ve meslek kuruluşları organlarının geçici olarak görevden uzaklaştırılması yetkisi vardır. Hukuka göre, kişiler üzerinde vesayet yetkisi sınırlıdır. Anayasa, yerel idare birimlerinin merkezi idare tarafından seçilmesine ve görevden alınmasına olanak vermiyor. Anayasanın ilgili maddesine göre, “mahalli idarelerin seçilmiş organlarının, organlık sıfatını kazanmalarına ilişkin itirazın çözümü ve kaybetmeleri konusundaki denetim yargı yolu ile gerçekleşir” ifadesi yer alır. Aynı maddeye göre, merkezi yönetime yerel birimler üzerinde “geçici görevden uzaklaştırma” yetkisi verilmiştir.
  
• İşlemler üzerindeki yetkileri: İptal, onama, erteleme, düzeltme, kararların yeniden görüşülmesi talebi ve yargıya başvurma yetkisi verilmiştir. “İptal etme” ve “onama” yetkilerinin kullanılabilmesi için bu yetkilerin kanunla açıkça vesayet makamına verilmesi şartı aranır. Merkezi yönetim “kararın yeniden görüşülmesini isteme” yetkisine de sahiptir. Vesayet makamına ayrıca, yaptığı işlemler hakkında “yargıya başvurma” yetkisi de verilmiştir. Kararın uygulanmasını durdurmak için “erteleme” talep edebilen vesayet makamı, istisnai bir karar olarak değiştirerek onama yetkisini içeren “değiştirme” de isteyebilir. Vesayete tabi makam, işlemden önce vesayet makamından izin alabilir.
  
• Vesayet denetiminin içermediği yetkiler: Kanunda öngörülen sınırlı bir yetki olan vesayet yetkisini kullanabilen vesayet makamının ikame yetkisi yoktur. Yani yerinden yönetim birimi yerine geçemez, adına işlem yapamaz. Ayrıca yerel birimlere emir ve talimat verme yetkisi de yoktur. 

İdari Vesayet Nedir?

İdari vesayet, “yönetsel vesayet” olarak da bilinir. Özellikle üniter yapılı devletlerde genel idare (merkez) sınıfı ile yerinden yönetim (mahalli) alanı arasında idari açıdan bütünlük sağlamayı amaçlayan denetim mekanizmasıdır. İdari vesayet, “idarenin bütünlüğü” ilkesi ile doğrudan bağlantılıdır. Merkezi yönetim, taşra teşkilatları ve yerinden yönetim mekanizmaları arasında bağlantı kuran denetim şeklidir. İdare hukukunda önemli bir yeri olan idari vesayetten Anayasa'nın 127. maddesinde bahsedilir. İdari vesayet merkezi yönetimi, yerel yönetimler üzerinde denetim yetkisine sahiptir.

Başka bir tanınma göre de, idari vesayet; “üniter devleti korumak ve kamu hizmetlerinin tüm ülkede en iyi ve dengeli biçimde yerine getirilmesi için merkezi yönetim organlarının -kanunların verdiği yetki dahilinde- yerel yönetimler ve hizmet yerinden yönetim kuruluşlarının organları ve işlemleri üzerindeki denetim yetkisi”dir.

İdari Vesayetin Özellikleri

• “İdari vesayet” yetkisi, istisnai bir yetkidir. İdari bir denetim şeklidir. Bu sebeple ancak idari makamlar tarafından icra edilebilir. 
  
• Hukukun genel bir ilkesi olarak istisnai yetkiler, dar yoruma tabi tutulur. İdari vesayet de, dar yoruma tabi tutulan bir yetkidir. 
  
• Devlet menfaatlerini, birliğini, kamu hizmetlerinin ahengini ve tutarlılığını sağlamak ve korumak amacıyla uygulanır. 
  
• İdari vesayetin konusu kanuna dayanır ve kanunla sınırlıdır. 
  
• Merkezdeki bir organ, makam veya merkeze bağlı bir memura kanunla tanındığı ve merkeze ait bir yetki olduğu için hiyerarşik tabaka ve dereceler içinde kullanılmaz. 
  
• İdari vesayet; yerel yönetim birimlerinin kararları, işlem ve eylemleri, organları ve personelleri üzerinde kullanılır. 
  
• Kanunda belirtilen “bozma, onama, erteleme ve değiştirerek onama” gibi sınırlı yetkiler içerir. 
  

Hiyerarşi Denetimi Nedir?

Hiyerarşi Denetimi, idari vesayet denetimini tamamlayıcı denetim mekanizmasıdır. Genel idare sınıfı içerisinde yer alan merkezi yönetim ile taşra teşkilatı arasında bağ kuran bir denetim mekanizmasıdır. Kamu kurumlarında yetki ve görevler açısından “amir-memur” şeklinde yapılan teşkilatlanmalar, hiyerarşik bir yapı ortaya çıkarmaktadır. Bu yapıda amirlerin, memurları veya üstlerin, astları denetlemesine “hiyerarşik denetim” adı verilir. Üstler; hukuka uygunluk, hükümet politikaları, verimlilik, ekonomiklik, etkililik, yerindelik, kalkınma planlarındaki hedef ve ilkeler yönünden astları üzerinde denetim yetkisine sahiptir. Astların sicilleri, atamaları, kademe yükseltme işlemleri, disiplin uygulamaları ve görev yerini değiştirme işlemleri gibi uygulamalarda, üstlerin, “hiyerarşik” bakımdan yetkileri vardır.

İdari Vesayet ile Hiyerarşik Denetim Arasındaki Farklar Nelerdir?

• İdari vesayet “istisnai”; hiyerarşik denetim “genel” bir yetkidir. 
  
• İdari vesayet “dar”; hiyerarşik denetim “geniş” olarak yorumlanır. 
  
• İdari vesayette emir ve talimat verme yetkisi yoktur; hiyerarşik denetimde bu yetki verilmiştir. 
  
• İdari vesayet denetiminde, merkezden yönetim ve yerel yönetim birimi olmak üzere iki ayrı kamu tüzel kişiliği söz konusudur. Hiyerarşik denetimde ise, tek bir tüzel kişilik içerisindeki ast-üst ilişkisidir. Denetimi yapan üst ile denetlenen ast, aynı kuruluş içindedir. 
  
• İdari vesayet, merkezin kanundan doğan sınırlı bir yetkisidir ve belli işlemlere aittir. Hiyerarşik denetim, sınırlı ve belli olmayan geniş bir yetkidir; bir kanun olmasa bile uygulanabilen mevcut bir yetkidir. 
  
• İdari vesayette karar tasdik edilmiş olsa bile tasdik işleminin unsuru olmadığı için işlemden çıkan uyuşmazlık yerel yönetim birimine aittir. Hiyerarşik denetimde tek karar olduğu için karardan çıkan bütün uyuşmazlıklardan doğan sorunlar devlet kişiliğine aittir. 
  
• Mali sorumluluk, idari vesayet denetiminde yerel yönetim birimine; hiyerarşik denetimde devlet hazinesine aittir. 
  
• İdari vesayet yetkisinin kullanımında sadece hukuka uygunluk; hiyerarşi denetiminde hem hukuka uygunluk hem de yerindelik denetimi aranır. 
  
• İdari vesayete tabi birimler idari yargıya başvurabilir; hiyerarşi denetim yetkisinin kullanılması sonucu astlara yargıya başvurma hakları verilmemiştir. 
  

Vesayet Denetimi Hakkında Kısa Notlar

• Merkezi yönetimin yerel yönetimler üzerindeki vesayet denetimi aynı ağırlıkta değildir. Bu denetim çeşitli şekillerde kendini gösterebilir. 
  
• Köy yönetimleri üzerindeki vesayet denetimi diğer yerel yönetimlere nazaran daha azdır. 
  
• Belediye yönetimleri daha geniş bir vesayet denetimi altına alınmıştır. Belediye meclisi kararlarının bir kısmı, bütçeleri ve kadroları vesayet makamlarının tasdikine tabidir. 
  
• İl Özel İdareleri üzerindeki vesayet denetimi daha ağırdır. 
  
• İl encümeninin başkanı validir. Valinin, il genel meclisinin bütün kararlarına itiraz etme hakkı vardır. 
  
• İl Özel İdarelerinin bütçeleri ve kadroları, belediye yönetimlerinde olduğu gibi merkezi yönetim onayına tabidir. 
  
• Merkezi yönetim; sorumlu olduğu görev ve hizmetleri yerine getirebilmek için coğrafik durum, ekonomik şartlar ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre il, ilçe ve bucak şeklinde teşkilatlanır. 
  
• Merkezi yönetimin temel taşra birimi illerdir. Bakanlıklar, hemen hemen her ilde hizmet birimleri ve bazı bölge kuruluşları oluşturur. İller, bu açıdan merkezi yönetimin küçültülmüş bir biçimidir. 
  
• Bakanlıklar, kuruluş amaçları ve görevleri doğrultusunda taşrada şu kurumlarla örgütlenir; valiye bağlı il kurumları, kaymakama bağlı ilçe kurumları, merkeze bağlı taşra kurumları...