Bilim Araştırma Etiği

Sorgulamak diğer süreçlerle birlikte daha yeni ve özgün bilgilerin gelişmesine yol açar. Bilim insanında genellikle bulunan özellikler bilme arzusu ve merak (curiosity), gerçekleri sezme ve algılama gücü (intuition) ve yaratıcılıktır (creativity). Bu yetenekler bazı bilim adamlarında yeterince bulunmayabilir. Ancak, bilimde kuşkuculuğu elden bırakmamak hem yeni bilgilere açılımı sağlar; hem de başkaları tarafından yapılmış araştırmalardaki yanlışlıkları, ihmalleri ve etik dışı davranışları görmeye yol açar (TÜBA, 2002, 35).

Bilim ve teknoloji geliştikçe bilimsel araştırmalardaki etik dışı davranışlar da artmaktadır. Bu problem Amerika gibi gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan tüm ülkelere kadar yaygınlaşmış ve endişe verici boyutlara ulaşmış bulunmaktadır. Resmi istatistiklere göre Amerika’da her yıl 450 civarında soruşturma ve dava açılmakta ve yine teknolojideki ahlak dışı davranışlardan ötürü bu ülke her ay iki milyar dolar zarara uğramaktadır (Bekaroğlu, 2002, 12).

Bekaroğlu’na (2002, 12) göre bu sahtekarlıklar başlıca üç başlık altında toplanmaktadır: Kopya çekmek, verileri uydurmak ve verileri değiştirmek. Bu üç davranışa son yıllarda büyük ve uzun süren davalara konu olan, hakemlik görevini kötüye kullanmak da ilave edilebilir. Türkiye ise söz konusu olunca yukarıda anılan sahtekarlıklara şunlar ilave edilebilir: Kitap tercüme ederek kendi yazmış gibi adını koyup bastırmak, aynı makaleyi iki veya daha fazla dergiye göndererek bastırmak, yayımlanan makaleden diğer isim veya isimleri silip fotokopisini kullanarak tek isimle kendi yapmış gibi göstermek.

İsveç’te kurulan kongrenin komisyon başkanı, “Bilimde yapılan ahlak dışı davranışlar halkın bilime olan inancını kaybetmesine sebep olur ki bu da ülke bilimi için bir felakettir” demiştir (Bekaroğlu, 2002, 12).

Aşağıda bilimde etik dışı davranış türleri tek tek ele alınmıştır (TÜBA, 2002, 37-40).

Disiplinsiz (Dikkatsiz veya Özensiz) Araştırma

Bunlar, yukarıda değinilen, kasıtlı olmayan bazı hataların yapılmış olduğu araştırmalardır. Burada araştırıcı iyi niyetli olduğu halde bilmeden hatalar yapar. Genellikle bunlar, telafi edilmesi mümkün olan ve bilime büyük zarar vermeyen olaylardır. Aslında ciddi bilim dergilerinde editör-hakem ikilisi bu hataları taşıyan makalelerin yayımlanmasını en aza indirir.

Yinelenen Yayın (Duplication)

Yinelenen yayın, aynı bilimsel araştırmanın birden çok dergiye yollanarak yayımlanması olayıdır. Mizahi bir terimle salam dilimleme de (salami slicing) denir. Tüm araştırma makalesi doğrudan iki ayrı dergide yayımlanabileceği gibi, gereksiz yere bölünerek ve hafifçe değiştirilerek birden çok dergide yayınlatılabilir. Bilimsel dergi editörleri bu sık görülen durumdan çok şikayetçidirler ve yollanan makalenin başka yerde yayımlanmayacağına dair ‘yazılı olur’ isterler. Ayrıca, bazı bilim dergileri daha önce kendilerinde yayımlanmış makalelerin başka dergilerde çıkması durumunda bunu açıkça ilan ederler. Bazı bilimsel dergiler bu tip yazarları karar listeye alırlar.

Sahtecilik, Saptırma veya Aldatmaca (Falsification)

Sahtecilik bilimsel verileri istemli olarak değiştirme olgusudur. Burada ya doğrudan doğruya deney verileri üzerine bazı istatistik manipulasyonlar yapılmıştır, ya da ortaya çıkan verilerin en uygun olanları alınıp uygun olmayanları atılmış, böylece ahlak dışı bir yoldan bilimsel varsayımlar güçlendirilmeye çalışılmıştır. Bu gibi sahtecilik olguları muhtemelen daha sıktır; çünkü bunların ortaya çıkartılması zordur. Bu nedenlerle ciddi bilim dergileri verilerin ve kullanılan istatistik yöntemlerin çok ayrıntılı şekilde yazılmasını isterler.

Uydurmacılık (Fabrication)

Kuru laboratuarcılık (dry labbing), masa başı araştırma (desk research) gibi terimler de uydurmacılığı belirtmek için kullanılmaktadır. Burada kişi, hiç araştırma yapmadığı halde veya yarım-yamalak verileri alarak çok uygun yöntemler kullanmış ve çok uyumlu veriler elde etmiş gibi sözde bir bilimsel makale yazar. Bu tür uydurma yayınlar çok önemli araştırma merkezlerinden de çıkabilmektedir. Daha da kötüsü, bu hayal gücüne sahip, çalışmadan sonuçlar uyduran kişilerin bazı araştırmalarının bilimsel ve ekonomik destek aldığı  bile görülmüştür. Böylesi makalelerin etkileme ve ağırlık katsayısı (impact factor) ve makale reddetme oranı yüksek olan ciddi bilimsel dergilerde basılma oranı düşüktür. Makaleyi para karşılığı basan dergilerde uydurmacılık daha sık görülebilmektedir. Daha önce söz edilen bu tür dergilerin etkileme ve ağırlık katsayısı çok düşüktür ve çoğu SCI (Bilim Atıf Dizinleri) taraması içine girmemektedir.

Aşırmacılık (Plagiarism)

Aşırmacılık için haksız kullanma, kendi adına geçirme, intihal, yağmacılık ve korsanlık gibi terimler de kullanılmıştır. Temelde aşırmacılık başkalarına ait olan araştırma verilerinin, olduğu gibi, kaynak bildirilmeden ve kendi araştırma verileri imiş gibi yayımlanmasıdır. Hakemle değerlendirme -peer review- sisteminde hakemin, kendisine yollanan bilimsel makaledeki yeni yöntem veya bilgiyi kaynak bildirmeden kullanması, haksız kullanma, kendi adına geçirme ya da uygunsuz mal edinme -misappropriation- olarak isimlendirilir. Aşırma (plagiarism) için daha geniş bir tanımlama da şöyle yapılabilir: Bir başkasına ait olan bir fikrin, buluşun, araştırma sonuçlarının veya araştırma ürünlerinin bir bölümünün ya da tümünün, hatta kitapların tümünün ya da bir bölümünün kaynak gösterilmeksizin istemli olarak kopya ya da tercüme edilip yazarın kendi üretimi imiş gibi gösterilmesine aşırma denir. Aşırma çalma, yağmalama anlamına gelir. Aşırmacılık açısından bilimsel yayın ile popüler-eğitimsel yayın arasında bir ayrım yapma gereğini tartışanlar ve popüler yayınlarda yazarın daha serbest ve özgür bırakılması gerektiğini öne sürenler vardır. Ancak, bu görüş doğru değildir. Burada bilimsel buluş ve özgün araştırma verilerinin topluma kazandırılması söz konusudur. Bu nedenle de tam tersine, bilimsel ürün üretenlere saygı gereği, çok daha dikkatli olmak zorunluluğu vardır. Diğer bir deyiş ile, aşırma popüler yayınlarda da etik dışı davranış kapsamına girer. Bir bilim insanının sorumluluğu içine kendinin veya başkalarının sonuçlarını açıklarken, bunları topluma uygular ve uyarlarken aynı bilimsel dürüstlüğü korumak da girer. Burada bilimsel bilgi, bilim topluluğundan çıkarılarak daha geniş bir topluluğa - topluma, kamuoyuna- sunulmaktadır. Dolayısıyla, topluma yönelik kitap ve makalelerde de diğer bilim insanlarının bilimsel ve düşünsel etkinliklerinin ürünlerine aynı derecede saygı göstermek gerekir.

Aşırmaya örnekler

Aşağıda, öncelikle orijinal çalışmadan alınan bir cümle verilmektedir. Daha sonra ise bunun nasıl aşırıldığı ve uygun bir biçimde nasıl aktarılması gerektiği örnekler ile verilmektedir (Avoiding plagiarism) (Köklü, 2002, 93-99).

Orijinal kaynak

“Araştırma yazarken, kaynaklara iki sebeple atıfta bulunulur: bilgi aldığınız kaynakları okuyucuya  tanıtmak ve kelimelerini ve fikirlerini ödünç aldığınız yazarlara kredi vermek.” (Hacker, 1995, 260)

Aşırılmış biçimi (aynı kelimeler, tırnak içinde verilmemiş):

Araştırma yazarken, kaynaklar bilgi aldığınız kaynakları okuyucuya  tanıtmak ve kelimelerini ve fikirlerini aldığınız yazarlara kredi vermek için gösterilir.

Burada öğrenci yazarın tüm kelimelerini, “  ” içinde ve kaynak göstermeden sadece bir cümle içinde kullanarak vermiştir.
Aşırma (yanlış açıklama)

Araştırma yazarken, bir çift sebepten kaynaklara atıfta bulunuruz: bilgi kaynaklarımızı okuyuculara  göstermek ve ödünç aldıklarımıza kredi vermek. (Hacker).

Öğrenci burada bazı kelimelerde ufak değişiklikler yapmış ve metin içinde kaynak göstermeyi de eksik yapmıştır. Kaynağa ilişkin yıl ve tarih sayfası eksiktir.

Uygun çözüm

Bir araştırmacı okuyucusuna bilgi aldığı yeri bilmesini sağlamak, ve tanıtmak ve orijinal çalışmaya kredi vermek üzere kaynaklarına atıfta bulunur (Hacker, 1995, 260).

Burada öğrenci yazarın fikirlerini doğru bir biçimde kendi kelimelerini kullanarak açıklamış ve kaynak göstermiştir.
Farklı bir çözüm (“...” içinde kaynak göstererek)

Hacker, “Araştırma yazarken, kaynaklara iki sebeple atıfta bulunulur: bilgi aldığınız kaynakları okuyucuya  tanıtmak ve kelimelerini ve fikirlerini ödünç aldığınız yazarlara kredi vermek” (1995, 260).

BİLİMDE ETİK DIŞI DAVRANIŞLARININ NEDENLERİ

Bilimde etik dışı davranışın başlıca nedenleri söyle özetlenebilir (TÜBA, 2002, 40-41):

1. Nedenlerin başında bireylere akademik aşamaların başlangıcında bilimsel araştırma eğitiminin ve disiplininin verilmemesi, bilimsel araştırma etiğinin öğretilmemesi yer alır.
   
2. Yükselme ve eşitleri arasında kabul görme gibi insan doğasının parçası olan ve insanlığın yaptığı atılımlarda da belirleyici bir rol oynayan duygular aşırı hırs derecesine vardığında, bilimsel etiğin çiğnenmesi olasılığı artabilir. Kendilerine toplumda, üniversite ve bilim çevrelerinde yüksek yer edinme duyguları, genç bireyleri uydurmacılık, yinelenen yayın, sahtecilik veya aşırmacılık gibi etik dışı davranışlara götürebilir. Üne kavuşma ve onu koruma duyguları bilimsel araştırmalarda deneyimli ve alanında nispeten yer edinmiş bireyleri bile etik dışı davranışlara götürebilir. Ancak bu tür sapkınlıklar özellikle, bir önceki maddede dile getirildiği gibi, bilim kültürünün ve araştırma etiği normlarının yeterince yerleşmediği, ayrıca ahlak değerlerinin aşınmaya yüz tuttuğu toplum ve ortamlarda ve de kişilik bozukluklarının (yalancılık, psikopatik kişilik yapısı, vb.) hazırladığı zeminde gelişme olanağı  bulur.
   
3. Üçüncü neden, fazla sayıda yayın yapılması ile bilimde saygınlığın her zaman artacağı yanılgısıdır ve aynı çalışmanın ufak değişikliklerle yinelenerek farklı dergilerde yayımlanmasına (yinelenen yayın) neden olabilir. (Günümüzde, bilimsel yayınların sayısı genelde başarı ölçütü gibi değerlendiriliyorsa da, bilimsel niteliğin nicelikten çok daha önemli olduğunun bilinmesi gerekir).
   
4. Parasal destek alan kurumlar ve burada çalışan bilim insanlarının aldıkları maddi destekler ile hızla yayın yapmağa zorlanmaları bir diğer nedendir. Elde edilen burs, proje veya sanayi desteğini yitirmemek için de bilimde etik dışı kusurlu bir davranışa sığınılabilir.
   

Bilimsel Araştırma Yapma İlkeleri

Burg ve Goll’un (1989) belirttiği gibi profesyonel bir dernek olarak APA 1981’de araştırma yapma ile ilgili 10 ilke yayınlamıştır. Bunlar şöyledir (Akt. Balcı, 2002, 296-297):

1. Bir çalışmayı planlamada araştırmacının, araştırmasının etiksel kabulünü dikkatlice değerlendirme sorumluluğu vardır.
2. Planlı bir çalışmada bir katılımcının riske, ya da en az riske konu olup olmayacağının tanınmış standartlara göre düşünülmesi, araştırmacının temel etiksel ilgisidir. 
3. Araştırmacı, araştırmasında daima etiksel uygulamayı güvenceye alma sorumluluğunu üzerinde taşır. 
4. Minimum düzeyde riske neden olan araştırmalar hariç, araştırmacı katılanlarla, araştırmaya katılanları öncesinde açık ve adil bir anlaşma yapar. Bu anlaşma katılanların ve araştırmacının zorunluluk ve sorumluluklarını açıkça göstermelidir.
5. Bir araştırmanın yöntemsel gerekleri kandırma aldatmayı gerektirebilir. Böyle bir araştırma yapmadan önce araştırmacının,
a. böyle bir tekniğin kullanılmasının araştırmanın olası bilimsel, eğitimsel ve uygulamalı değeri tarafından haklı görülüp görülemeyeceğine karar verme,
b. aldatmayı gerektirmeyen alternatif prosedürlerin mümkün olup olmadığına karar verme,
c. katılanlara olabildiğince kısa sürede yeterli açıklama yapmayı güvenceye alma, sorumluluğu vardır.
6. Araştırmacı, bireyin araştırmaya katılmak ya da herhangi bir zamanda katılmaktan vazgeçme özgürlüğüne saygı gösterir.
7. Araştırmacı, katılanları fiziksel ve zihinsel rahatsızlık, zarar ve tehlikelerden korur. Böylesi rahatsızlık, zarar ve tehlikeler araştırma prosedürlerinden doğabilir.
8. Veriler toplandıktan sonra araştırmacı katılanlara araştırmanın doğası konusunda bilgi sunar ve doğabilecek yanlış kavramlaştırmaları yok etmeye çaba gösterir.
9. Araştırma prosedürleri katılanlar için istenmeyen sonuçlar doğurursa, araştırmacının bunları keşfetme ve yok etme , ya da bu sonuçları düzeltme sorumluluğu vardır.
10. Bir araştırma sırasında bir katılımcı ile ilgili elde edilen bilgi, önceden kabul edilmiş olmadıkça gizlidir.

Eğitim Araştırmalarında Etik Hatalar

Cook’a (1976) göre araştırmalarda etik hatalar, pek tabiidir ki araştırmanın etik kurallarına uymamakla yapılırlar. Bu çerçevede eğitim araştırmalarında yapılan etik hataları şöyle sıralayabiliriz (Akt. Balcı,2001, 300-301):

1. İnsanları, bilgi ve onayları olmaksızın araştırmaya katma,
   
2. İnsanları araştırmaya katılmaya zorlama,
   
3. Araştırmanın gerçek niteliğini katılanlardan saklama,
   
4. Katılanları kandırma,
   
5. Araştırmaya katılanların benlik saygılarını küçültücü eylemlerde bulunmalarına neden olma,
   
6. Self determinasyon haklarını çiğneme: Davranış kontrolü ve karakter değişimi üzerinde araştırma gibi,
   
7. Katılanları fiziksel ya da zihinsel strese sokma, 
   
8. Katılanların özel yaşamlarını ihlal etme,
   
9. Kontrol gruplarına katılanlardan yararları esirgeme,
   
10. Araştırmaya katılanlara adil davranış, ilgi ve saygı göstermede başarısızlık.
    

Öneriler

Türkiye’de etik dışı olayların gittikçe artmasına rağmen maalesef hiçbir ciddi çalışma yapılmamaktadır. Üniversitelerde “Bilimde Etik Dışı Davranışları” başlıklı konferansları verilmekten çekinmektedir (Bekaroğlu, 2002, 13).

Bu tür davranışları engelleme konusunda bazı fikirler belirginleşmiştir (TÜBA,2002, 61-62):

1. Bilimde araştırma eğitimine ve öğretime önem vermek gerekir. Genç bilim insanı adaylarına araştırmanın nasıl yapılacağını öğretip, onlara danışmanlık hizmeti verilmelidir. Bilimsel araştırma danışma merkezleri kurulmalıdır. Bu kurumlarda rasgele bireyler değil, gerçekten bilimsel deneyimi olan dürüst, saygın bilim insanları bulunmalıdır.
   
2. Araştırmada çok deneyim kazanılsa bile, etik kurallara her zaman önem verilmelidir. Deneylere ait tüm belgeler ve veriler en az beş yıl el altında bulundurulacak şekilde arşivlenmelidir.
   
3. Genç araştırmacılar denetimi daha kolay ve daha basit olan araştırma projeleri ile işe başlamalı, böyle yönlendirilmelidir.
   
4. Yayın sayısı ile birlikte yayın niteliğinin (örneğin atıf sayılarının) de önemli olduğu vurgulanmalıdır. (Doğa ve sağlık bilimlerinde örneğin, arşiv taraması niteliği taşıyan makaleler değil de tasarım ve varsayımı olan makaleler teşvik edilmelidir. Uluslararası yayınlar gözden geçirilirken yayının uluslararası etkinlik ve ağırlık katsayısı yüksek dergilerde basılıp basılmadığına dikkat edilmelidir).
   
5. Araştırmacıların üzerindeki mali ve idari baskıların kaldırılması hedeflenmelidir. Kendilerine iyi araştırma olanakları sunulmalıdır.  
   
6. Başta Türkiye Bilimler Akademisi olmak üzere, bilimsel yayınların ve bilimsel araştırmayı eleştiren yayınlar dahil olmak üzere  sıkı bir denetimden geçirilmelidir.
   
7. Genel olarak günlük hayatta uyulması gereken etik kuralların yanında, her mesleğin kendi özelliklerinden kaynaklanan kuralların belirlenmesi gerekmektedir. Bu konudaki oluşumlara en çok tıp alanında rastlanmaktadır. Ancak diğer mesleklere de yayılmalıdır. 
   
8. Bilimsel araştırmaların sayısı değil kalitesi yükseltilmelidir.
   
9. Etik kurallara ve yaptırımlara yönetmenliklerde geniş bir yer ayrılmalıdır.
   

Hazırlayanlar

Oksana MANOLOVA
Arslan BAYRAM
Kürşat YAYLA
Serdar ÜNALDI

KAYNAKÇA

Aksan,D., Berker, N., Ertekin, C., Erzan, A., Güriz, A., Öztürk, O., Tolun, A. ve Ülkü, D. (2002). Bilimsel Araştırmada Etik veSorunları. 1, Ankara: TÜBİTAK Matbaası.
Balcı, A. (2001). Sosyal Bilimlerde Araştırma: Yöntem, teknik ve ilkeler. (Üçüncü baskı). Ankara: Pegem A Yayınevi .
Bekaroğlu, Ö. (2002, Şubat) Dünya’da ve Türkiye’de Bilimsel Sahtekarlık. Ankara: Günce, 22, TÜBİTAK Matbaası.
Köklü, N. (2002). Türkiye’de Psikoloji Uygulama, Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler, Tartışma VIII:Aşırmayı Önlemek. Ankara: Türk Psikoloji Dergisi, 17(49).