Birleşmiş Milletler (BM) Nedir? (Kuruluşu, Amacı, Yapısı)

Birleşmiş Milletler, dünyanın hemen hemen bütün ülkelerinin yer aldığı en büyük uluslararası kuruluştur. 193 ülkenin temsil edildiği devasa bir örgüttür.

Birleşmiş Milletler (BM), diğer adıyla Birleşmiş Milletler Örgütü, sadece barış ve insani yardım için çalışan bir kuruluşun ötesinde birçok alanda faaliyetleri olan uluslararası bir örgüttür. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 51 ülkenin katılımı ile kurulan örgüt, günümüzde neredeyse dünyadaki bütün ülkelerin yer aldığı devasa bir kuruluş haline gelmiştir. Türkiye, dünyanın en büyük uluslararası kuruluşu olan BM’nin kurucu üyelerinden biridir.

Birleşmiş Milletler Örgütü’nün Tarihi

Birleşmiş Milletler, 24 Ekim 1945 yılında kuruldu. İkinci Dünya Savaşı’ndan galip çıkan büyük devletlerin liderliğinde oluşturulmuştur. BM’ye öncülük eden ülkeler ABD, Sovyetler Birliği, İngiltere, Fransa ve Çin Halk Cumhuriyeti’dir. 1900’lü yılların ilk yarısında yaşanan savaşların tekrarını önlemek amacıyla uluslararası barışı ve güvenliği korumak için kurulmuştur. “Birleşmiş milletler” ifadesinin ilk resmî kullanımı, 1 Ocak 1942 tarihinde BM beyannamesinde ve Atlantik Bildirgesi’nde yer almıştır. Birleşmiş Milletler fikri ise, 1943 yılında müttefik ülkelerin toplantıları sırasında ortaya atılmıştır.

Birleşmiş Milletler Antlaşması (BM Şartı), kurucu antlaşma niteliğindedir. San Francisco Konferansı’nda bir araya gelen 50 ülkenin temsilcisi, 111 maddeden oluşan antlaşmaya 25 Nisan 1945 tarihinde son şeklini verdi. Bu antlaşma, 25 Haziran 1945’te oybirliği ile kabul edildi, 26 Haziran 1945 tarihinde aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 50 ülke temsilcisi tarafından San Francisco’da imzalandı. Daha sonra Polonya’nın da antlaşmayı imzalaması ile kurucu üye sayısı 51’e yükseldi. 24 Ekim 1945 tarihinde de, Güvenlik Konseyi’nin 5 daimi üyesinin yanı sıra imza sahibi ülkelerin de onayı ile BM Antlaşması yürürlüğe girdi ve Birleşmiş Milletler kuruldu.

Birleşmiş Milletler’in Amacı

BM; dünya barışını, güvenliğini, sosyal ilerlemeyi, yaşam standartlarını yükseltmeyi, insan haklarını desteklemeyi ve dostane ilişkileri geliştirmeyi amaçlayan bir kuruluştur. Savaşları ve barışa dönük tehditleri önlemek, ülkeler arasında dostane ilişkiler kurmak ve uluslararası ekonomik ve sosyal işbirliğini sağlamak temel amaçlarıdır. “Adalet, güvenlik, ekonomik kalkınma, sosyal eşitlik” haklarını tüm ülkelere eşit oranda sağlamak, temel amacıdır.

(BM'nin New York'ta bulunan merkez binası...)

BM Kurumları ve Yapısı

BM’ye; kuruluşunda yer alan 51 ülke ve son olarak katılan Güney Sudan’la birlikte 193 ülke üyedir. Birleşmiş Milletler’in merkezi, Amerika Birleşik Devletleri’nin New York kentindedir. Bünyesinde 6 temel kurum bulunuyor. Bunlar; Genel Kurul, Güvenlik Konseyi (BMGK), Ekonomik ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi, Genel Sekreterlik ve Uluslararası Adalet Divanı’dır. Bu kurumlardan ilk 5’i New York’ta, Adalet Divanı ise Hollanda’nın Lahey kentinde bulunuyor. Cenevre, Viyana ve Nairobi’de de BM ofisleri bulunmaktadır. Politik ilişkiler başta olmak üzere örgütün faaliyetlerinde önemli görevler üstlenen kurum Genel Sekreterlik’tir.

Her yıl düzenlenen genel kurul toplantıları New York’taki merkezinde devlet başkanları düzeyinde yapılmaktadır. Genel kurul toplantılarına her ülkeden en fazla 5 üye katılabilir. BM Genel Kurulu, şu görevleri ifa eder; silahsızlanma ve silah denetimi konusunda önerilerde bulunmak, barış ve güvenlikle ilgili görüşmeler yapmak, her türlü konuda ülkelere önerilerde bulunmak, ülkeler arasındaki sorunların barışçıl yollarla çözümü için önerilerde bulunmak.

Güvenlik Konseyi, BM’nin en önemli kurumlarından biridir. Örgütün siyasal alandaki yürütme organıdır. Konseyin 5 daimi üyesi bulunuyor. Daimi üyeler ABD, Çin, İngiltere, Fransa ve Rusya’nın her konuda veto hakkı bulunuyor. 10 geçici üye, iki yıllığına seçiliyor. Güvenlik Konseyi şu görevleri ifa eder; BM’nin amaç ve ilkeleri çerçevesinde barış ve güvenliği korumak, uluslararası anlaşmazlıklara yol açabilecek her türlü tartışmalı durumu soruşturmak ve anlaşma koşullarını önermek, silahlanmayı denetleyecek planlar hazırlamak, barışa karşı tehditleri araştırmak ve önerilerde bulunmak, saldırganlara karşı askeri birliklerle önlem almak.

BM seçimlerinde eşit ve dengeli temsil ilkesi çerçevesinde coğrafi gruplar tesis edilmiştir. Bu göre; Afrika ülkeleri, Asya ülkeleri, Doğu Avrupa ülkeleri, Latin Amerika ve Karayip ülkeleri, Batı Avrupa ve diğer devletler grubu (WEOG) olmak üzere 5 coğrafi grup bulunmaktadır.

Birleşmiş Milletler’e Bağlı Kuruluşlar

BM bünyesinde bulunan kuruluşlar şunlardır;

BM Güvenlik Konseyi’ne bağlı kuruluşlar şunlardır; Ticaret ve Kalkınma Konferansı, Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF), Mülteciler Yüksek Komiseri Ofisi (UNHCR), Dünya Gıda Konseyi, Dünya Gıda Programı, Eğitim ve Araştırma Enstitüsü, Kalkınma Programı (UNDP), Silahsızlanma Araştırmaları Enstitüsü, Sınaî Kalkınma Örgütü (UNIDO), Çevre Sorunları Programı, Birleşmiş Milletler Üniversitesi, Birleşmiş Milletler Özel Fonu, Sosyal Kalkınma Araştırma Enstitüsü, Kadının İlerlemesi İçin Uluslararası Araştırma ve Eğitim Enstitüsü, Uluslararası Arama Kurtarma Danışma Grubu.

BM’ye bağlı diğer kuruluşlar da şunlardır; Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (IAEA), Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO), Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO), Uluslararası Para Fonu (IMF), Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU), Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Birleşmiş Milletler Endüstriyel Gelişme Örgütü (UNIDO), Dünya Turizm Örgütü (UNWTO), Dünya Posta Birliği (UPU), Dünya Bankası (WB), Dünya Gıda Programı (WFP), Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO), Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO).

Türkiye ve BM

Türkiye, BM’nin kurucu üyelerindendir. Son yıllarda BM’ye karşı oldukça pro-aktif bir yaklaşım sergilemektedir. BM’nin gündemindeki bütün konularda aktif, uzlaştırıcı ve yapıcı bir rol oynamaktadır. Doğrudan kendisini ilgilendirmeyen konularda da diğer ülkelerin önem atfettikleri gündemlerle ilgili aktif bir tutum izlemekte ve sorunların çözümüne katkı sağlamaktadır. Bir yandan uluslararası barış, güvenlik, istikrar ve refaha katkıda bulunan Türkiye, diğer yandan insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü gibi temel ilkelere yönelik değerlerin güçlendirilmesine çaba göstermektedir.

Türkiye; BM’nin coğrafi bölgelerindeki hem Batı Avrupa ve diğer devletler grubu, hem de Asya grubu ülkelerin çalışmalarına katılmaktadır. BM seçimlerinde WEOG üyesi olarak tanınmaktadır. Türkiye, BM bütçesine yüzde 1’den fazla katkı sağlayan Cenevre Grubu’na da Mayıs 2014 tarihinde üye olmuştur. 2009-2010 döneminde BM Güvenlik Konseyi geçici üyeliğine seçilmiştir. Türkiye, bu tarihten önce en son 1961 yılında BMGK geçici üyesi olmuştu.

Türkiye’nin BM zorunlu bütçesine katkısı, BM bütçesinin yüzde 1-1,5’i seviyesindedir. Türkiye, 2014 yılında BM bütçesine en fazla katkı yapan ülkeler arasında 16. sıradaydı. 2016-2018 bütçe döneminde Türkiye’nin BM genel bütçesine katkı payı yüzde 1,018 olarak belirlendi. Türkiye, insani yardım programlarına da BM İnsani Yardım Eşgüdüm Ofisi (OCHA) ve Dünya Gıda Programı (WFP) aracılığı ile destek vermektedir. 1 Temmuz 2014 tarihinde OCHA’ya en fazla bağış yapan ülke olarak OCHA Donör Destek Grubu’na üye olarak kabul edilmiştir. Bu çerçevede ilk Dünya İnsani Zirvesi (DİZ), 23-24 Mayıs 2016 tarihinde İstanbul’da gerçekleştirilmiştir. BM Nüfus Fonu’nun (UNFPA) Doğu Avrupa ve Orta Doğu Bölgesel Ofisi, İstanbul’a taşınmıştır.

(Antonio Guterres, 1 Ocak 2017'de yemin ederek BM'nin 9. Genel Sekreteri oldu.)

BM İle İlgili Bazı Bilgiler

• BM’nin Genel Sekreteri, 1 Ocak 2017 tarihinde görevi devralan Portekizli Antonio Guterres’tir. Guterres, BM’nin dokuzuncu genel sekreteridir.
  
• “Birleşmiş Milletler” ifadesi, ilk kez dönemim ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt tarafından İkinci Dünya Savaşı sırasında müttefik ülkeler için kullanılmıştır.
  
• Uluslararası ilişkilerde kuvvet kullanılmasını ilk olarak yasaklayan evrensel antlaşma, Birleşmiş Milletler Antlaşması’dır.
  
• BM üyesi ülkeler, BM sistemindeki ağırlıkları ve ekonomik güçleriyle doğru orantılı olarak zorunlu veya gönüllü katkı sağlar.
  
• BM’nin kuruluş günü olan 24 Ekim, her yıl “BM Günü” olarak kutlanır.
  
• BM, 73 ülkede 90 milyondan fazla insana yiyecek sağlamaktadır.
  
• Dünya çocuklarının yüzde 58’i, BM’nin etkinlikleri ile aşılanmaktadır.
  
• Dünya genelinde yılda 30 milyondan fazla kadına, hamilelikleri ve doğum sonrası süreçte sağlık desteği verilmektedir.
  
• Dünya üzerinde savaştan, açlıktan ve zulümlerden kaçan 40 milyona yakın mülteciye çeşitli yardımlarda bulunmaktadır.
  
• Son 30 yılda kırsal alanda yaşayan yaklaşık 370 milyon yoksul insanın yaşam standartlarını artırmalarına yardımcı olmuştur.
  
• Acil durum ve felaketlerden etkilenen insanlara 13 milyar dolar civarında yardım yapmıştır.
  
• Çevre sorunları ve iklim değişimi ile mücadele için çeşitli programları uygulamaktadır.
  
• Kurşunsuz benzin kullanımı için 100’den fazla ülkede kampanya düzenlemektedir.
  
• BM komutasında 4 kıtada 120 bin askerden oluşan barış gücü kuvvetleri bulunmaktadır.
  
• BM, her yıl 30’dan fazla ülkedeki seçimlerde demokrasinin işletilmesi için faaliyetlerde bulunmaktadır.
  
• BM, insan hakları uygulamalarını 80’den fazla bildirge ve anlaşma ile destekler ve korur.
  
• BM Gönüllüleri Programı (BMG) bünyesinde 8 bine yakın gönüllü bulunmaktadır. 160 milletten gönüllüler, 130 ülkedeki insani yardım ve barışı koruma faaliyetlerine katılmaktadır.
  
• Cenevre Grubu; BM’nin etkin bir şekilde faaliyetlerde bulunması için idari ve mali konularda görüş birliği içinde olan ülkelerin katılımı ile oluşturulmuş gayrı resmi bir oluşumdur. BM bütçesine yüzde 1’in üzerine katkıda bulunan tam üye ülkelerden oluşur. Bu grupta Türkiye de yer almaktadır.
  
• Vatikan, uluslararası hukukta egemen bir ülke olarak görülür; ancak BM’ye üye değildir.
  
• Birleşmiş Milletler’in İngilizce karşılığı United Nations (UN) şeklindedir.