Doğal Afet Nedir, Çeşitleri Nelerdir?

Doğal afetler, insanların önleyemediği ve çoğunu öngöremediği doğal olaylardır. Genellikle insan ölümleri veya mal kayıpları ile sonuçlanır.

Doğal afet; genellikle insanların kontrolü dışında gerçekleşen ve gerekli önlemler alınmadığı takdirde büyük can ve mal kayıplarına yol açan doğa olaylarıdır. Bu olaylar, çoğunlukla kısa sürelerde gerçekleşir. Başladıktan sonra insanlar tarafından engellenemez. Doğal afetleri önlemek insanoğlunun elinde olan bir durum değil; fakat insanlar bazı önlemlerle can ve mal kayıplarını önleyebilir veya azaltabilir. Doğal afetler ve türleri nelerdir? İşte cevapları…

Tanımı

Doğal afet; insanlara zarar veren olayların genel adıdır. Can ve mal kaybına yol açan ve kontrol edilmeyen doğal olayları içerir. Bazı doğal afetler, yeryüzünün bazı bölgelerinde daha çok meydana gelir. Deprem, heyelan, çığ, sel ve don gibi bazı afetlerin sonuçları doğrudan ve hemen ortaya çıkar. Ama kuraklık gibi bazı afetlerin sonuçları ise, uzun bir zaman sonra dolaylı olarak görülür. Doğal bir felaketin potansiyel etkisi, olayın büyüklüğüne ve yerine bağlıdır. Afet, yoğun nüfuslu bir bölgede gerçekleşirse, hem can hem de mal için daha fazla hasara sebep olur.

Doğal Afet Çeşitleri

Doğal afetler, “jeolojik” ve “meteorolojik” olmak üzere iki gruba ayrılır. Kaynağını doğrudan yer kabuğundan ya da yerin derinliklerinden alan jeolojik doğal afetler; deprem, heyelan, yanardağ patlamaları, tsunami gibi olaylardır. Atmosferdeki doğa olayları sonucunda meydana gelen meteorolojik doğal afetler ise; sel, fırtına, tayfun, kasırga, kuraklık, çığ, erozyon ve su taşkınları gibi olaylardır.

Jeolojik Doğal Afetler:

• Deprem: Türkiye de dahil olmak üzere birçok ülkede büyük zararlara sebep olan deprem, yerkabuğu içinde meydana gelen fay kırıklarından açığa çıkan enerjinin dalgalar halinde yayılarak ani titreşimlere sebep olması ve bu titreşimlerin yeryüzünde sarsılmalar olarak hissedilmesi şeklinde oluşur. Yer katmanlarında oluşan şok dalgalarının sonucudur. Magma üzerinde yüzen levhalar, konveksiyonel akım sayesinde sürekli hareket halindedir. Kıtaların hareketi ile plato sınırlarında kaynama ve ayrılmadaki sürtünmeden oluşan kinetik enerji, aniden büyük bir güçle boşalabilir. Depremin merkez üssü, nasıl oluştuğu ve büyüklüğü gibi ölçme ve değerlendirme yöntemlerini inceleyen bilim dalına ‘Sismoloji’ adı verilir. Şehirleşme uygulamalarında yapılan hatalar, depremin etkisini daha ağır hissettirir. Depreme uygun olmayan yapılar, depremde en çok mal ve can kaybına yol açan faktörlerdir. Depremle ilgili gerekli eğitimlerin verilmemesi sonucu ortaya çıkan bilgilenme eksiklikleri de depremin zararlarını artıran bir unsurdur.     
  
• Heyelan: Özellikle yüksek ve eğimli bölgelerde meydana gelen gevşek toprak, kaya veya yapay dolgu malzemelerinden oluşan zeminlerin yerçekimi, su ve benzeri etkenler sonucu hareket etmesi olayıdır. Kayalardan veya toprak örtüsünden oluşan kütlelerin yerçekiminin etkisi ile koparak yer değiştirmesi olayıdır. Yeryüzünde çok sık yaşanan bir kütle hareketidir. Hızla gerçekleşebileceği gibi uzun bir zaman diliminde de meydana gelebilir. Türkiye’de de eğim, yükselti ve yağışın fazla olduğu Karadeniz Bölgesi, heyelanların en çok görüldüğü bölgelerdir. 
  
• Yanardağ patlamaları: Dünyanın iç tabakasında bulunan erimiş kayaların (magma) yeryuvarlağının yüzeyinden dışarı püskürerek çıktığı coğrafi yer şekillerine yanardağ, buralarda meydana gelen püskürme ve hareketlenmelere de “yanardağ patlamaları” adı verilir. Aktivite bakımından çeşitlilik gösteren yanardağ patlamaları, onlarca kilometrelik alanlara yayılarak can ve mal kaybına sebep olabilirler. Yanardağların araştırıldığı bilim dalına “volkanoloji” veya “yanardağbilimi” adı verilir. 
  

Meteorolojik (hava) Doğal Afetler:

• Sel: Meteorolojik doğal afetlerden olan sel, yüzeyi bir süreliğine tamamen ya da kısmen su altında bırakan, ani ve büyük su baskınlarıdır. Özellikle deniz, akarsu, göl gibi büyük su birikintilerinin aşırı suyla dolması sonucu ortaya çıkan sel baskınları, meydana geldiği bölgede can ve mal kayıplarına yol açabilmektedir.
  
• Fırtına: Kuvvetli ve hızlı esen rüzgârın bölgeyi etkilemesi olayıdır. Denizlerde ve okyanuslarda büyük dalgaların oluşmasına sebep olur. Fırtına, özellikle deniz kenarlarında yaşayanlar için tehlikeli bir doğa olayıdır. Denizdeki gemi, tekne ve yelkenlileri de tehdit eder.
  
• Çığ: Aşırı kar yağışının yaşanan bölgelerde meydana gelir. Eski kar tabakasının yeni kar tabakasıyla karışamaması sonucu bir ses veya hayvan veya insanların herhangi bir müdahalesi ile büyük kar kütlelerinin yer değiştirmesi veya kayması olayıdır. Profesyonel dağcıları ve kayakçıları tehdit eden bu doğal afet, dağ veya tepelerin eteklerindeki kışlık turistik mekânları da etkileyebilir.
  
• Kuraklık: Bölgenin nem miktarında yaşanan dengesizlikler ve düşüşler sonucu yaşanan doğal afettir. Uzun zaman dilimlerinde meydana gelir. Kurak iklimlerin hâkim olduğu bölgelerde yaşam bir hayli zordur; hayvanlar ve bitkiler nem eksikliğinden ve düzensiz yağışlardan fazlasıyla etkilenir.
  
• Hortum: Kümülüs bulutları ile bağlantılı olan hortum, silindir şeklinde dönerek hareket eden bir rüzgâr türüdür. Bulutlardan yeryüzüne kadar uzanır. Yıkıcı gücü oldukça büyüktür. Bir denizin ya da gölün üzerinde meydana gelen hortum, emdiği su ile "su hortumu" oluşturabilir.
  
• Orman yangını: Doğal ya da insani sebeplerden ortaya çıkabilir. Ormanların kısmen veya tamamen yanması olayıdır. Genellikle yıldırım düşmesi, yanardağ patlaması ve yüksek sıcaklık gibi doğal sebeplerle ortaya çıkar. İnsanları attığı sigaralar, cam parçaları ve tarımsal uygulamalar sonucu da ortaya çıkabilir. Ekolojik olarak birçok zarara yol açan orman yangınları, kuraklık ve iklim değişikliklerinin de sebepleri arasındadır.
  

Teknolojik doğal afetler:

• Baraj patlamaları 
  
• Sınaî patlamalar 
  

İnsan kökenli doğal afetler:

• Çeşitli yangınlar 
  
• Hava, su, toprak ve çevre kirlenmeleri 
  
• Ulaşım kazaları 

Doğal Afetlerin Özellikleri

Afetlerin en büyük özellikleri şunlardır; doğal veya doğa ile bağlantılı olaylardır, can ve mal kaybına yol açar, çok kısa zamanda meydana gelir, başladıktan sonra insanlar tarafından engellenemez.

Doğal afetlerle ilgili diğer bazı spesifik özellikleri şöyle sıralayabiliriz;

• Doğal afetler; önceden kestirilemeyen çeşitli güç ve genişlikte olabilir 
  
• Meydana geldikleri bölgenin alt yapısını ve ekonomik düzenini bozar 
  
• İnsanlar üzerinde şok tesiri bırakır, travmalara yol açar 
  
• Ölüm, yaralanma, sakatlanma gibi sonuçlar doğurur 
  
• Bulaşıcı ve salgın hastalıklara yol açabilir. 
  
• Devletin planlı yatırımlarını geciktirir veya durdurur.
  

Günümüzde Doğal Afetler

Her gün, mevcut ekolojik dengenin bozulması sonucu doğal felaketler oluşturabilen jeolojik süreçler yaşanıyor. Ancak bu olaylar, insan nüfusunun yoğun olduğu bir alanda gerçekleşirse ve can ve mal kayıplarına yol açarsa “felaket” olarak tanımlanıyor. Bu tür olaylar son yıllarda artış göstermektedir. Bazı doğal afetler arasında bağlantı vardır. Örneğin; geçmişte yaşanan bir sel, fay hatları üzerinde tahribat yaparak günümüzdeki bir depremin başlangıç noktası olabilir. Bu sebeple doğal afetler arasındaki bağlantılar tam olarak tespit edilemez ve tahmin edilemez. Bu gerçekten hareketle, doğal afet tehdidine ve etkilerine karşı insanların savunmasız olduğunu söyleyebiliriz.

İnsan etkinlikleri sonucu ortaya çıkan doğal afetler, bir takım önlemlerle azaltılabilir veya etkilerinden korunabilinir. Örneğin; orman yangınlarına yol açan unsurlar ortadan kaldırılabilir, kuraklığı önlemek için daha fazla ağaç dikilebilir, depremden korunmak için dayanıklı binalar inşa edilebilir, kasırga yaşanan bölgelerde binaların çatıları dayanıklı hale getirilebilir. Bu örnekleri benzer durumlarla çoğaltabiliriz. Ancak yağmur sonucu ortaya çıkan seli, don olaylarını, yanardağ patlamalarını önlemek imkânsızdır. İnsanlara düşen, doğal afet gerçeğini kabullenip hazırlıklı olmaktır.

Dünyadaki En Kötü ve En Ölümcül 10 Doğal Afet

Dünya tarihinde meydana gelen felaketlerdeki ölü sayılarında büyük tutarsızlıklar var. Bu sebeple tüm zamanların en ölümcül doğal afetlerinin neler olduğu konusunda tartışmalar var. Tarihte kaydedilen en ölümcül felaketlerin 10’unu sıraladık. Bu felaketlerde ölen insanların sayıları net olarak bilinmemektedir. Bu sebeple yaklaşık rakamlar verilmiştir.

• Sarı Nehir Seli (Yıl 1931 - Çin) – 1 ila 4 milyon ölü 
  
• Sarı Nehir Tufanı (Yıl 1887 - Çin) – 900 bin ila 2 milyon ölü 
  
• Bhola Kasırgası (Yıl 1970 - Bangladeş) – 500 bin ila 1 milyon ölü 
  
• Shaanxi Depremi (Yıl 1556 - Çin) – 830 bin ölü 
  
• Hindistan Hortumu (Yıl 1839 - Hindistan) – 300 bin ölü 
  
• Antakya Depremi (Yıl 526 - Suriye ve Türkiye) – 250 bin ölü 
  
• Tangshan Depremi (Yıl 1976 - Çin) – 242 bin ölü  
  
• Haiyun Depremi (Yıl 1920 - Çin) – 240 bin ölü 
  
• Hint Okyanusu Depremi / Tsunami (Yıl 2004 - Hint Okyanusu) – 230 bin ölü 
  
• Halep Depremi (Yıl 1138 – Suriye) – 230 bin ölü 
  

Doğal Afetler Hakkında Kısa Bilgiler

• Dünya genelinde etkili olan 30 farklı doğal afet türü vardır. 
  
• En çok yaşanan doğal afetler şunlardır; deprem, sel, heyelan, erozyon, kuraklık, kıtlık, çığ, don, fırtına, kasırga, tayfun, hortum, yanardağ patlamaları, orman yangınları, tsunami, yıldırım, asit yağmuru, iklim değişikliği, ozon tabakasının delinmesi, küresel ısınma, sis… 
  
• Hayvanların gelişmiş avlanma duyularının deprem başta olmak üzere bazı doğal felaketleri önceden hissedebildikleri belirtiliyor. 
  
• Tarihteki en büyük orman yangını, Amerika’nın Colorado eyaletinde Haziran 2002 tarihinde yaşandı. “Hayman” adı verilen yangın felaketinde 7,2 milyon dönümlük alan etkilendi; yangınla mücadelede 1 milyar doların üzerinde para harcandı. 
  
• 1883 yılında Endonezya’daki Krakatoa Yanardağı patlaması, son 200 yıl içindeki en büyük yanardağ patlaması olarak biliniyor. Hidrojen bombasının 26 katı büyüklükte olduğu tahmin edilen yanardağ patlamasının sesi dünyanın yaklaşık 10’da 1’i tarafından duyuldu; 163 köy haritadan silindi; 36 bin 380 kişi öldü. 
  
• Birleşmiş Milletler afet izleme sistemine göre, 1995-2015 yılları arasında en büyük ve fazla doğal afetler Amerika, Çin ve Hindistan'da meydana geldi. 
  
• 2012 yılında dünya genelinde 905 doğal afet meydana geldi. Bunların yüzde 93'ü meteorolojik afetlerdi. Bu afetlerin zararının 170 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor. 
  
• 1980-2011 yılları arasında tüm doğal felaketlerin yüzde 14'ünü jeolojik afetler oluşturdu.