Enlem ve Boylam Nedir? (Özellikleri ve Etkileri)

Bulunduğumuz somut bir konumu belirlemek için soyut çizgilere ihtiyacımız var. Enlem ve boylam için 'hayali rehberler' ifadesi kullanılması boşuna değil.

Mobil teknolojiler geliştikçe uydu sistemlerinin önemi giderek artıyor. Yüzlerce kilometre uzaklıktaki bir aracı küresel yer bulma sistemi GPS (Global Positioning System) alıcıları ile tespit edebilmek uydu sistemleri ile mümkün. Veya bir gemiden karadaki herhangi bir kişinin yeri uydular aracılığı ile kolaylıkla tespit edilebiliyor. Küresel bir yapıya sahip Dünya’da bulunduğunuz noktanın tam tersi bir yerde bulunan adresi, kişiyi veya aracı bulabilmemiz veya nokta atışı yerini tespit edebilmemiz için enlem ve boylam terimlerine ihtiyacımız var. Enlem ve boylam değerleri sayesinde kesin bir adres belirlenebilir veya takip edilebilir.

Hayali iki tür çizgiden bahsediyoruz. Kısaca tarif edecek olursak, enlem; Dünya’yı enine kesen paralel çizgilerdir. Yeryüzünü dilimleyen boylamasına hayali çizgilere de boylam adı veriliyor. Bu kısa tariflerin ardından isterseniz enlem ve boylam kardeşlerin tanımlarını biraz daha açalım.

Aslında Dünya üzerindeki noktaların veya adreslerin tespitinde paralel ve meridyenler kullanılır. Ancak bu çizgiler, 1’er derecelik açıyla geçmeleri sebebiyle net bir sonuç vermez. Bu sebeple bu 1’er derecelik yaylar 1’er dakika ve 1’er saniyeye bölünür ve herhangi bir noktanın Ekvator veya Başlangıç Meridyeni (İngiltere’deki Greenwich Rasathanesi) uzaklığı derece, dakika ve saniye cinsinden tespit edilir. Yani nokta atışı sonuç elde edilmiş olur.

Haritalardaki enlem ve boylam dereceleri vasıtasıyla herhangi bir yerin, sahanın, alanın veya noktanın yeri veya kapladığı alan tespit edilebilir. Enlem ve boylam koordinat sistemlerinde kullanılarak havacılıkta uçakların veya helikopterlerin yaklaşmaması gereken cisimler, alanlar ve binalar hakkında bilgiler verir. Denizcilik sektörünün de önemli bir sacayağı olan enlem ve boylam değerleri sayesinde gemilere sığ ve kayalık alanlar, dar boğazlar, tehlikeli gemiler ve alanlar saptanabilir.

Enlem Nedir?

İngilizce adı ‘latitude’ olan enlem, yeryüzündeki herhangi bir noktanın Ekvator’a olan uzaklığının açı cinsinden değeridir. Bahse konu noktanın Ekvator’a uzaklığını derece, dakika ve saniye cinsinden belirten enlem; alçak, orta ve yüksek enlemler olarak 3’e ayrılır. Ekvator’a yakın enlemlere alçak, Kutuplar’a yakın enlemlere de yüksek enlemler denirken, bu enlemler arasında kalan enlemlere de orta enlemler denir. Aynı enleme sahip noktaların oluşturduğu hayali çemberlere de paralel adı verilir. Başlangıç Paraleli, Ekvator olarak kabul edilir.

Enlem ile paralelin aynı tarif içinde kullanılması iki terimin aynı çizgiler olduğu gibi anlaşılmasın. Enlem, paralellerin açı cinsinden değerine denir. Bu açı ise, Dünya’daki herhangi bir noktanın Ekvator’a olan uzaklığının açısı anlamına gelir. “1 derece = 60 dakika”, “1 dakika = 60 saniye” formülü ile özetleyebiliriz. Bir noktanın tam olarak tespitinin ardından örneğin (15 derece 11’ 22”) şeklinde ifade edilir.

Basit bir örnek vermek gerekirse mesela Ankara ilini ele alalım. Kuzey enleminde bulunan Ankara’nın yeri; Ekvator’dan 39 derece 56 dakika 25 saniye kuzeyde bulunur. Daha net anlaşılması için boylam değeriyle Ankara’nın yerini şöyle ifade edebiliriz: Ankara; Greenwich yani Başlangıç Meridyeni’nden 32 derece 49 dakika 54 saniye doğuda bulunur.

Enlemin Özellikleri ve Etkileri Nelerdir?

Enlem etkisi, Ekvator’dan Kutuplar’a doğru gidildikçe farklılaşan olaylar şeklinde ifade edilir. Enlemlerin en önemli etkilerinden biri Dünya’nın dönüş hızını etkilemeleridir. Toprağın yapısı ve bitki örtüsüne de etkileri olan enlemlere göre tarımda verimlilik de farklılık gösterir. Güneş’in yüksekliği, Güneş ışınlarının yeryüzüne ulaştığı açılar hakkında bilgiler veren enlemin gece ve gündüz sürelerindeki değişimler ile iklimlere de etkisi vardır. Akarsu rejimlerini ve deniz sularının tuzluluk özelliklerini de etkileyen enlemler, yerleşme biçimi, haritalardaki bozulma oranlarını ve nesnelerin gölge uzunluklarını da etkiler. İnsanların yaşam tarzları ve yerleşim yerlerine de etkisi olan enlem, hayvan çeşitliliğini de etkiler. Tarımda yükselti sınırı, daimi kar sınırı ve orman üst sınırı şeklinde etkileri de vardır.

Aynı enlem üzerinde bulunan merkezler de benzer özellikler gösterir. Bu merkezler Ekvator ve Kutuplar’a eşit uzaklıktadır ve gece ve gündüz süreleri birbirine eşittir. Güneş ışınlarını aynı açıyla alırlar. Ayrıca aynı iklim kuşağında bulunurlar; ancak özel konumlarından dolayı aynı iklim özellikleri görülmeyebilir.

Boylam Nedir?

Dünya’daki herhangi bir noktanın Greenwich’e yani Başlangıç Merdiyeni’ne olan uzaklığının merkezdeki açısal değerine de boylam denir. Diğer bir tanımla boylam; herhangi bir noktanın Başlangıç Meridyeni arasında kalan paralel yayının derece, dakika ve saniye cinsinden değeri anlamına gelir. İngilizce karşılığı ‘longitude’ kelimesi ile ifade edilir. Dünya’yı boylamasına dilimlere ayıran hayali çizgiler olması sebebiyle ‘boylam’ ifadesi kullanılır.

Yerküreyi 360 eşit parçaya bölen boylam çizgileri, Greenwich Gözlemevi’nden geçtiğinde sıfır derece olarak kabul edilir. 1875 yılında Amerika’da düzenlenen Uluslararası Meridyen Konferansı’nda kabul edilmiştir. Greenwich’in başlangıç meridyeni olarak kabul edilmesinin basit bir sebebi var. O dönemde gemilerin Greenwich’i başlangıç meridyeni ve sıfır derece olarak kullanmaları sebebiyle bahse konu konferansta böyle bir karar alınmış. Sıfır derece boylamının batısındaki çizgilere Batı Boylamı; doğusundaki çizgilere Doğu Boylamı adı verilir.

Boylam ile meridyenler karıştırılabilir. Kısa bir tanımla bu ayrımı da yapalım. Meridyen; yerküredeki aynı boylama sahip noktaların birleşmesi ile oluşan yarım daire şeklindeki hayali yaylardır. Elma veya portakal dilimi gibi Dünya’yı dilimlere ayıran meridyenler, kutuplar arasında uzanır, uçları kutuplarda birleşir. Ekvator’a dik açı yapar. Yerküreyi 360 eşit parçaya bölen yaylardır.

Boylamın Özellikleri ve Etkileri Nelerdir? 

Boylamın sadece zaman kavramına ve yerel saatlerin oluşumuna etkileri vardır. Kısaca, bir yerin yerel saatini belirler. Boylamlar üzerindeki farklı yerlerdeki noktalar, yerel saatler arasındaki farklılıklara yol açar. Aynı boylam üzerindeki yerleşim yerlerinin veya noktaların yerel saatleri de aynıdır. Aynı paralel üzerinde bulunan boylamlar arası mesafeler değişmez. Bir alanın veya şehrin bulunduğu boylam yerel saatleri ve saat dilimlerini etkiler. Aynı enlemi kesen boylamlar sayesinde kestiği noktada Güneş’in doğuş ve batış saatleri hakkında veriler sağlanabilir. Güneş’in konumuna göre günün saati boylamlardaki farklılıklar dikkate alınarak tespit edilir.

Boylam ve Yerel Saatler

Yerel saatler, Güneş’in konumuna göre belirlenir. Yerel saatlerin hesaplanması için o noktanın boylam ve meridyenler üzerindeki konumu belirlenir. Meridyen farkı, yerel saatlerin tespit edilmesi için önemli bir parametredir. Öncelikle meridyenlerin başlangıç boylamına karşı yönü tespit edilir. İki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır. Bunun sebebi, Güneş’in 1 derecelik dönüşünü 4 dakikada tamamlamasıdır. Yani Güneş 1 saatte 15 derecelik yol alır. Meridyen farkı 4 ile çarpıldığında iki meridyen arasındaki fark hesaplanır. Doğuda kalan yerleşim yerlerinin yerel saati Güneş’in doğuşu dikkate alınarak her zaman ileride olur.

Enlem ve Boylamlardan Doğan Koordinatlar

Günümüzde coğrafi koordinatlar oldukça önemli. Herkes, elindeki mobil cihazlarla nokta atışı koordinat vererek yerini ve konumunu bildirebiliyor. Bulunduğumuz noktanın enlem ve boylam değerleri coğrafi koordinatımızdır. Yani enlem ve boylamları kullanarak koordinatlarımızı belirleriz. Mobil harita ve navigasyon uygulamalarında sık kullanılan koordinatlar aynı zamanda enlem ve boylamların önemini ortaya koyuyor.

Sadece enlem değeri veya sadece boylam değeri kullanılarak sonuç almak neredeyse imkânsız. Enlem ve boylam, birbirini tamamlayan hayali çizgiler olarak insanlara rehberlik etmeye Dünya var oldukça devam edecek.