Hava Kirliliği Nedir, Nedenleri Nelerdir?
Normalin üzerinde bulunan yabancı maddeler, ekolojik dengenin bozulması ve havada olmaması gereken maddelerin havaya karışmasına hava kirliliği denir.
Hava, dünyayı saran ve canlıları koruyan atmosferi oluşturan birçok gazın birleşimidir. Saf hava, büyük oranda azot ve oksijen ile daha küçük oranlarda çeşitli gazlardan oluşur. Doğadaki canlıların hayatta kalabilmesi için bu gazların dengesi çok önemlidir. Doğal yollarla veya insan aktivitesi sonucu atmosfere karışan tozlar, zehirli gazlar ve biyolojik moleküller bu oranlarda değişikliklere, dolayısıyla hava kirliliğine sebep olur.
Havadaki katı, sıvı ve gaz şeklindeki yabancı maddeler, normalin üzerinde yoğunluğa ulaştığında ekolojik denge ve canlıların yaşamı olumsuz etkilenir. Havanın, doğal bileşiminin değişime uğramasına ve havada bulunmaması gereken maddelerin havaya karışmasına hava kirliliği denilir.
Dünya Sağlık Örgütü 2016’daki raporunda 100 insandan 92'sinin aşırı hava kirliliğinden zarar gördüğünü, her 10 ölümden birinin hava kirliliğinden kaynaklandığını açıklamıştır. Yine rapora göre hava kirliliğinin en yüksek olduğu yerler Güneydoğu Asya, Doğu Akdeniz ve Batı Pasifik bölgeleri olarak bildirilmiştir.
Hava Kirliliğinin Nedenleri Nelerdir?
Hava kirliliğinin doğal ve yapay nedenleri vardır. Çeşitli doğa olaylarından kaynaklanan kirlilik doğal nedenleri, insanların üretim faaliyetleri yüzünden oluşan kirlilik ise yapay nedenleri oluşturur. Atmosfer volkanik olaylar, orman yangınları gibi doğa olaylarından ötürü kirlendiğinde, genellikle toksinli maddeleri daha kolay etkisiz hale getirebilir. Ama yapay nedenlerle ortaya çıkan gaz atıklarını atmosferin tolere etmesi daha zordur.
Hava Kirliliğinin Doğal Nedenleri
Hava kirliliğinin doğal nedenleri arasında orman yangınları, tozların taşınması ve volkanik faaliyetler sayılabilir. Orman yangınları ile atmosfere büyük oranda duman ve zehirli gaz karışabilir; meteorlardan veya çöllerden rüzgârla tozlar taşınabilir; yanardağlardaki volkanik faaliyetler sonucunda kükürt dioksit, hidrojen klorür, hidrojen florür havayı kirletebilir.
Hava Kirliliğinin Yapay Nedenleri
Özellikle enerji üretimi, sanayi üretimi, ısınma faaliyetleri ve trafik gibi insan eliyle meydana gelen hava kirliliği bu grubu oluşturur. Son yıllarda dünya nüfusu ve şehirleşme hızla yükselmiş, enerji tüketimi artmıştır. Bu faktörler hava kirliliğini arttıran temel nedenler arasındadır. Ayrıca bunlara ek olarak deodorant, saç spreyi, böcek öldürücülerde kullanılan azot oksitleri, freon gazları ve süpersonik uçaklardan çıkan atıklar da havayı önemli ölçüde kirletir.
Enerji Üretimi Sonucu Hava Kirliliği
Havayı kirleten yapay nedenler arasında ilk sırada enerji üretimi yüzünden oluşan kirlilik yer alır. Kömür, petrol, doğalgaz gibi fosil yakıtların yarattığı çevre tahribatı çok fazladır. Özellikle termik santrallerin bacalarından çıkan dumanların içinde bol miktarda kükürt dioksit ve azot oksit gazları bulunur. Bu gazlar atmosferde yükselerek havadaki su damlacıklarıyla reaksiyona girerler ve asit yağmurlarına sebep olurlar.
Temiz Hava Hakkı Platformu’nun 2016’da yayımladığı rapora göre kömürlü termik santraller nedeniyle Türkiye’de her yıl en az 2 bin 876 erken ölüm, 4 bin 311 hastaneye yatış ve 637 bin 643 iş günü kaybı yaşanmaktadır. Bu noktada fosil yakıtları kullanan santraller yerine daha temiz enerji kaynaklarının keşfi için daha çok yatırım yapılmalıdır.
Sanayi Üretimi Sonucu Hava Kirliliği
Görsel: BBC
Fabrikaların bacalarından salınan gaz, toz ve duman kirliliğin önemli sebepleri arasındadır. Özellikle kükürt dioksit, karbonmonoksit, karbondioksit, kurşun bileşikleri gibi kirleticiler gerekli denetimler yapılmadığında sanayi kuruluşları tarafından kontrolsüzce havaya bırakılabilir. Bu yüzden arıtma ve filtre sistemlerinin kurulmasını sağlamak için kanunların ve denetimlerin sıkı olması gerekir.
Isınma Faaliyetleri Sonucu Hava Kirliliği
Kışın kükürt ve zehirli gaz oranı yüksek kömürler kullanıldığında, havaya salınan kükürt dioksit, karbonmonoksit, azot dioksit, is, kurum ve tozlar ağır kirliliğe neden olur. Türkiye’de özellikle büyükşehirlerde doğal gazın kullanılmasıyla bu sorun azalsa da, kömür ile ısınılan yerlerde problem bitmiş değildir. Benzer durum dünyanın pek çok ülkesi için de geçerlidir. Örneğin Çin’de kömür kullanımı yüzünden hâlâ yüksek oranda hava kirliliği vardır.
Trafik Sonucu Hava Kirliliği
Trafiğin yoğun olduğu metropollerde araçların saldığı karbondioksit miktarı azımsanmayacak ölçüdedir. Benzin ve dizel taşıtların çıkardığı egzoz gazlarında bulunan zararlı maddeler, trafiğin yoğun yaşandığı yerlerde insan sağlığını tehdit edecek düzeydedir. Örneğin kent merkezlerindeki karbonmonoksit emisyonlarının yüzde 70-90’ından, azotoksit emisyonlarının yüzde 40-70’inden, hidrokarbon emisyonlarının yüzde 50’sinden ve şehir bazında kurşun emisyonlarının tamamından motorlu taşıtlar sorumludur. Bu yüzden benzin yerine kurşunsuz benzin veya dizel yakıtlar tercih edilmeli; egzoz gazlarının, dumanın, benzinli motorlardaki kurşun atıklarının kabul edilebilir sınırlar içinde tutulması için denetlemeler yapılmalı ve filtreler sürekli kontrol edilmelidir.
Hava Kirliliği Nasıl Engellenir?
Hava kirliliğini önlemek için ülkelerin enerji politikalarını gözden geçirmesi, dev sanayi kuruluşlarının gerekli tedbirleri alması hayati önem taşır. Güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi, dalga enerjisi, jeotermal enerji, hidrolik enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarından daha çok faydalanmak için ciddi adımlar atılmalıdır.
Yüksek radyasyon üreten santrallerin, radyoaktif kimyasal atık üreten ve havaya bırakan fabrikaların zararları azaltılmadır. Özellikle sanayi alanlarındaki bacalara, hava filtreleri takılmalı, sanayi tesisleri kurulurken yeşil alanlar artırılmalı, sanayi atıklarının yeterince filtre edilmeden havaya verilmesi önlenmelidir. Ayrıca sanayi bölgeleri şehirlerden uzak yerlere kurulmalı, bu bölgeler yerleşim yerlerine yakınsa alt yapısı sağlamlaştırılmalı ve denetlenmelidir.
Trafikte kişisel otomobillerin kullanımı yerine toplu taşıma araçları yaygınlaştırılmalı, şehir merkezlerindeki yoğun trafik çevre yollara aktarılmalı, elektrikli taşıma imkânları arttırılmalıdır.
Isınmak için doğalgaz kullanımı yaygınlaştırılmalı, kömür kullanılacaksa yüksek kalorili kömürler tercih edilmeli, enerji tasarrufu için yalıtıma önem verilmelidir.
Hava kirliliği ile mücadelede en büyük kozun ormanlar olduğu unutulmamalı, ormanların tahribatı önlenmeli, ağaçlandırma çalışmaları arttırılmalıdır.
Hava Kirliliğinin Sonuçları Nelerdir?
Hava kirliliği sonucunda ekolojik denge giderek onarılamayacak şekilde bozulur. Zararlı gazların bulut, yağmur ve kara karışması sonucu asit yağmurları oluşur. Asit yağmurları yeşil alanları yok ederken suları da kirletir. Artan karbondioksit de atmosferin üst katmanlarında birikerek ısının atmosfer dışına çıkışını engeller. Bu yüzden yeryüzü ısınır, buzullar erir ve denizler yükselir. İlerleyen yıllarda bu sera etkisi yüzünden küresel ısınma neticesinde pek çok yerleşim yeri sular altında kalma tehdidi ile karşı karşıya kalacaktır. Ayrıca freon, kloroflorokarbon gibi gazların etkisiyle ozon tabakası inceldiği için, güneşin zararlı ışınları dünyaya ulaşarak cilt kanseri vakalarını arttırır.
Hava kirliliğinin bitkiler ve hayvan sağlığı üzerinde de olumsuz etkileri vardır. Kirlilik bitkilerin büyümesini engeller veya bitkiler için öldürücü olabilir. Örneğin binlerce hektar orman asit yağmurları yüzünden yok olabilir. Ayrıca kükürt dioksit ve ozon bitkiler için zararlıdır. Özellikle ozon, ürün kayıplarına sebep olur ve ormanlara zarar verir.
Hayvanların hava kirliliğinden etkilenmesi ise solunum ve beslenme yoluyladır. Hayvanlar kirli havada yetiştirilen yem bitkilerini yediğinde et, süt ve yumurtasından yaralanılan hayvanları yiyerek beslenen insanlar da dolaylı olarak etkilenirler.
Hava Kirliliği İnsan Sağlığını Nasıl Etkiler?
Hava kirliliğinin insan sağlığı üzerindeki etkileri, kirli havanın vücuda giriş şekli, kirli havaya maruz kalma süresi ve kişinin genel sağlık durumu açısından değişiklik gösterebilir. Küçük çocuklar, yaşlılar ve kronik hastalıkları olanlar, bu açıdan yüksek risk grubundadır. İnsanlar sağlıklı yaşayabilmek için temiz hava solumalıdır. Kirli hava teneffüs etmek kalbi ve akciğer dokularını tahrip ederek öldürücü olabilir. Hava içerisindeki parçacıklar ve duman, yutularak akciğerlere ulaşır. Solunum sisteminin derinliklerinde depolanan bu parçacıklar, akciğer kanserlerine neden olabilir. Ayrıca kömür ve diğer yakıtların yanmasıyla ortaya çıkan duman ve is astım, çeşitli burun ve boğaz hastalıkları, alerji hatta mide hastalıklarına yol açabilir. Özellikle çocukların akciğer gelişimi olumsuz etkilenirken kirli hava kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) gibi hastalıklara davetiye çıkarır. Havada biriken kurşun kan hücrelerinin gelişmesini ve olgunlaşmasını engeller, kanda ve idrarda birikerek sağlığa zarar verir. Karbonmonoksit kandaki hemoglobin ile birleşerek oksijen taşınmasını aksatır, kükürt dioksit ise üst solunum yollarını tahrip eder.
