İki Nokta Üst Üste Nerelerde Kullanılır?
Noktalı virgül ile kullanımı karıştırılan ama aralarındaki benzerliğin sadece iki noktalama işaretinin üst üste gelmesinden ibaret kaldığı iki noktanın kullanım alanları çok geniş değildir. Nitekim noktalama işaretlerinde nokta ve virgül sıkça kullanılır, diğer noktalama işaretlerinin görev yerleri onlara göre daha kısıtlıdır.
İki nokta, açıklama cümlelerinin noktalama imidir. Noktalı virgül ise sözcük takımları ayırma görevindedir. Bu bakımdan aralarında fark birisinin cümle ayırması birisinin de cümlenin açıklamasını yapması olarak açıklanabilir kısaca. Dikkat edilmesi gereken nokta ise büyük ve küçük harf durumlarıdır.
İki nokta iminden sonra büyük harfle başlanır. İki noktadan sonra eğer özel isim ya da cümle yoksa sözcüğün baş harfi büyük yazılmaz. Bu durum kuraldır ve değişmez. Özel isim ya da bir cümle varsa cümlenin başındaki ve ismin başındaki ilk harf büyük harfle yazılır.
İki noktanın kardeş işareti tırnak işaretidir. Genelde açıklama ve alıntı cümlelerinin imi olduğu için, tırnak ile çok sık kullanılır. Tırnak işaretinde eğer tırnak içindeki bir cümle ise cümledeki sözcüğün ilk harfi zaten büyük yazılır. Bu bakımdan iki nokta iminden sonra büyük harf kullanmak kuralı pekişir.
Bu kadar açıklamada sonra iki nokta işaretinin nerelerde kullanıldığına göz gezdirelim. Örneklerle bu durumu da daha iyi anlatabileceğiz.
İki Nokta İşaretinin Kullanım Alanları
Alıntı Yapıldığında
Bilinen ilk kullanım alanı, alıntı cümlelerde olacaktır. İngilizce de “says” kalıbı olarak görülen, Türkçede aktarma cümlesi olarak ele alınan konudur. Bir başkasının sözünü, aynen aktarma işidir. Bu aşamada tırnak işareti ile iki nokta birlikte kullanılır. Genelde “şöyledir, demiştir, diyor, dedi, şunlardır…” gibi kalıplar kullanılır. Bu aşamada iki nokta, aktaran kişiyi takdim eden cümlede, tırnak işaretinden hemen önce konur.
Örneklersek:
Atiila Özkırımlı; Abdülhak Şinasi Hisar’ın edebi kişiliği için şu satırları sarf etmiştir : “Romanlarında, Rumelihisarı, Büyükada ve Çamlıca’da geçen çocukluk, gençlik yıllarının gözlemlerine dayanarak Osmanlı dönemi üst tabakasından varlıklı, aylak kişilerin yaşayışlarını, eski İstanbul görüntüleri içinde, bir geçmiş zaman özlemini anlattı. Marcel Proust, Maurice Barres etkisinde, uzun betimleme ve çözümlemelerin yer aldığı, üslup kaygısının ağır bastığı bir roman anlayışını savundu.”
Tırnak içindeki cümlenin uzun ya da kısa olması önemli değil. Önemli olan, başkasının sözünü aynen aktarmaktır.
Okulda ben ne zaman ukalalık yapmaya çalışsam ya da ne zaman çok fazla konuşsam öğretmenim şunu derdi : “Olgun başağın boynu eğik olur.”
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi tırnak içindeki eğer cümle ise, cümlenin başındaki sözcüğün ilk harfli her daim büyük harfle yazılmaktadır.
Bir Fransız raporu diyor ki :
“Lübnanlılar ihtilâl yapmazlar. Bizden bir vakitler silâh istediler, verdik. İsyan çıkaracakları yerde, silahları çöl araplarına sattılar!” ( Falih Rıfkı Atay , Zeytindağı, s. 53 )*
Söz diziminde, tırnak içindeki, cümle değerinde görülür. Bu bakımdan tırnak içindeki cümle yüklemin genelde nesnesi olur. Nesne cümleden oluşunca tırnak içindeki cümle yeniden ögelere ayrılır.
Cümle türlerinde tırnak işareti ve iki noktanın kullanıldığında bu cümlenin tür olarak birleşik cümle kategorisine girdiğini bilmeliyiz. Bu cümlelere iç içe bileşik cümle denir çünkü iç içe geçmiş iki cümleden bahsedilir.
Örnek Verildiğinde
Cümlede bahsedilen konuyla ilgili örnek verilecekse iki nokta kullanılır. Verilen örnek bir cümle veya özel isim ise cümledeki veya özel isimdeki ilk harf büyük yazılır.
Tanzimat dönemi iki kısımda incelenir. Birinci kısımda “Sanat toplum içindir” anlayışı hakimdi, bu isimleri sıralamak gerekirse: Şinasi, Namık Kemal, Şemsettin Sami, Ahmet Mithat Efendi ve Ahmet Vefik Paşa.
Cümle İçinde Açıklamaya İhtiyaç Duyulduğunda
Cümledeki ifade ya da üstü kapalı anlatım ( açıklamaya muhtaç anlatım ) için iki nokta kullanılır. Buradaki kullanım amacı, cümledeki müphem durumu açıklamaktır.
Örneklersek:
Anası, bir köşeye büzülüp melul melul oturan kızına baktı; acıyacağına öfkelendi. Öfkelenince memleket diliyle beddua ederdi: Kızıl kızıl bişesin de kızıl ataşa düşesin! İstanbul’a gideceğine aklının bardağı kırılaydı da senden kurtulaydık. ( Refik Halid Karay, Memleket Hikayeleri – Garaz - , s. 191 )
Kişi, kendini tanıtırken iki nokta kullanabilir.
Örnek:
Özür dilerim Madam, kendimi size takdim etmeliyim: Bendeniz Arşidük Ferdinand.
Uzun Ünlüleri Belirtirken
Dil bilgisinde, uzun ünlüleri göstermek için uzun okunacak sesli harfin sağına iki nokta konur. Bu, daha çok seslendirme ile alakalıdır çünkü yazı dilinde bu gösterim yoktur; direk sözcük yazılır. Türk Dil Kurumu sözlüğünde, bu ibareleri görebiliyoruz.
Türkçede aslî uzunluklar unutulduğu için şuan Türkiye Türkçesindeki uzunluklar, sadece Doğu dillerinden alıntı sözcüklerde görülür.
Örnekler:
di:ba:
sa:bit
a:ile
mu:cit
Diyaloglarda ( iki kişinin karşılıklı olarak konuşması anlamında gelen Batı kökenli sözcük ) konuşma çizgisinden önce iki nokta kullanılır. Tiyatro ve sinema metinlerinde, söyleşilerde çok sık görülür bu durum.
Örneklersek:
(… ) Mehmet Raufları, Hüseyin Cahitleri, Ahmet Hikmetleri kastediyordu.
Ruşen Eşraf Ünaydın: Ee Cenap ?
Halide Edip Adıvar: Cenap, çok güzel bir iki aşk şiirinin dışında, güzel ve sağlam yazan bir nesirci. İyi bir yazış tarzı olan bir sohbetçi ve esprisi olan bir adam.
Ruşen Eşraf Ünaydın: Ya en genç nesir yazarlarımızla şairlerimiz?
Halide Edip Adıvar: En gençlerden bir kısmının tesiri gayet iyidir. Ahmet Haşim, Emin Bülent, Halit Fahri bu üçü bilhassa şiirde çok büyük yenilikler yapabilecek diye tasavvur ettiğim gençlerdir. Nesirde Yakup Kadri ve Refik Halit benim için çok sıcak, çok mühim birer kimsedir. Yakub’u çok mükemmel bulurum. Ömer Seyfettin, mizahı çok olan ve ancak zaman zaman artistleşen bir hikayecidir ve böyle dakikalarda edebiyatımıza epeyce güzel şeyler vermiştir.
Ruşen Eşraf Ünaydın: Yahya Kemal’den bahsetmeyelim mi ?
Halide Edip Adıvar: Şimdi bendeniz söyleyecektim. Yahya Kemal, saydığım gençlerin hepsinden enteresandır. En büyük Türkçe şiiri yazacak diye beklediğimiz ve yazmasını özlediğimiz adam. ( Diyorlar ki, Ruşen Eşraf Ünaydın , s. 163 – 164; 1972 ) ( Söyleşi türündeki eserden alıntıdır. )
Şahsın Sözleri Aktarılırken
Edebiyat eserlerinde, diyaloglarda, konuşan kişiden önce, o kişinin konuştuğunu bildirmek amacıyla konur.
Maddeyle ilgili aşağıdaki örnekte noktalı virgül, virgül ve iki noktanın kullanımına dikkat edildiğinde, hepsinin ayrı ayrı bir görev oluşturduğu fark edilecektir:
Bugünkü Türk kafası, ileri bir kafadır. Bu kafanın şimdiki düşünüşü ile o zamanki Arap meselesi karar vermek yanlış olur. Şunu hesaba katmalıdır ki İttihat ve Terakki, Osmanlı İmparatorluğunun hiçbir hak ve nüfuzundan vazgeçmeye razı olmamıştır. İttihat ve Terakki; Arnavut, Ermeni, Rum ve Arap bütün azınlıkların milliyetçi ve istiklâlci unsurların cân düşmanı idi.
Cemal Paşa, rahmetli Mahmut Kamil Paşa hakkında bazı şüpheler olduğunu, Enver Paşa’ya yazarken:
- Eğer diyordu; Erzurum cephesinde vatana iyi hizmet ediyorsa hiç kurcalamayalım.
Enver Paşa’nın bu şifreye:
- Hiçbir vatan hizmeti, vatana yapılmış olan fenalığı mazur gösteremez, vesika bulursanız hemen bana bildiriniz… diye cevap vermiş olduğunu hatırlarım. (Falih Rıfkı Atay , Zeytindağı, s. 57)
Url Adreslerinde
Web sitesi adreslerinde "http" sonrası:
https://www.makaleler.com/yazar/Diba
Bölme İşareti Olarak
Dil kuralları başka bilim dallarına da tesir etmiştir. Tıpkı matematikte noktanın çarpma yerine kullanılması gibi iki nokta da bölme işlemini ifade etmek için kullanılır matematikte.
100:50 = 2 ; 9:1 = 9
Bu işaretin alternatifleri vardır : 9 /1 = 1 vb.
Ayet-Sure Belirmek için
Dînî metinlerde, örnek verilen ayet ya da sûrenin kutsal kitapta kolay bulunması için ayet ya da sûre numaraları arasına iki nokta konur.
Haydi gidin! İşte kurtların arasına kuzular gibi gönderiyorum sizi. Hangi eve girerseniz önce "Bu eve esenlik olsun!" deyin. Sizi dinleyen beni dinlemiş olur. Sizi reddeden beni reddetmiş olur. Beni reddeden de beni göndereni reddetmiş olur. (Luka 10 : 3-1 ) ; İncil
Not: Saat ve tarih gösterimlerinde iki nokta değil, nokta kullanılmalıdır.
Yanlış : 01:25
Doğru : 01.25
Bu yazıyı yazarken tanık olarak aldığım roman ya da hikayedeki imla kurallarını aynen aktarmaktayım. Örneğin Falih Rıfkı Atay’daki Arap sözcüğündeki a harfinin küçük olması, kitap kaynaklı bir durumdur; yazarlar bazen kendi imlalarını yarattıkları için onlardan alınan hiçbir şeye ( yanlış dahi olsa ) müdahale edilmemiştir. Bilginize.
* Yazıdaki bilgiler güncel TDK bilgisidir.