Islahat Fermanı Nedir? (Maddeleri, Nedenleri, Sonuçları)

Islahat Fermanı; Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüne zemin hazırlayan anayasal bir belgedir. Gayrimüslimlere bazı haklar ve eşitlik getirmiştir.

Islahat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş döneminde Batılı devletlerin talepleri üzerine ilan ettiği bir fermandır. Gayrimüslimlerin ve yabancıların toplumsal hayattaki haklarını Müslümanlarla eşitlemek amacıyla hazırlanmıştır. Ferman, beklenen sonucu vermemiş; Müslümanların tepkisine yol açmış ve Osmanlı’nın çöküşünü hızlandırmıştır!

Islahat Fermanı Nedir?

Islahat Fermanı veya Islâhat Hatt-ı Hümâyûnu; 18 Şubat 1856 tarihinde Sultan Abdülmecid tarafından çıkarılan “yenilik buyrultusu”dur. Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküş döneminde Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa tarafından hazırlanmış; Sultan Abdülmecid tarafından yayımlanmıştır. 1839 yılında yayımlanan Tanzimat Fermanı’ndaki reformları genişleten bir fermandır.

Kırım Savaşı’nda (1853-1856) barış umutları ortaya çıkınca 1 Şubat 1855 tarihinde Viyana’da taraflar arasında görüşmeler yapıldı. İngiltere, Avusturya ve Fransa arasında temel prensipler ele alındı. Bu prensipler arasında Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yaşayan Hristiyan halklara çeşitli hak ve imtiyazlar tanınmasını talep eden madde de vardı. Bu madde üzerinde müttefik devletler arasında çeşitli tartışmalar yaşandı. Sürecin sonunda Osmanlı’daki gayrimüslimlere yönelik bazı reformlar yapılması yönünde çeşitli kararlar alındı.

Kırım Savaşı’nda Fransa, İngiltere ve Avusturya, Ruslara karşı Osmanlı İmparatorluğu’na destek vermişti. 1856 yılındaki Paris Konferansı’nda bu üç büyük Avrupa devleti başta olmak üzere Avrupa devletleri, Osmanlı’yı Ruslara karşı korumanın bedeli ve Osmanlı’nın Avrupa devletleri arasına katılmasının şartı olarak bazı şartlar koydu. Bu şartlar, Islahat Fermanı’nın temel esaslarıdır. Bu esaslar, Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa ile Fransa ve İngiltere’nin İstanbul’daki elçileri arasında kararlaştırılmıştır.

Bu kararlar çerçevesinde Osmanlı, ülke bütünlüğünün bozulması ve topraklarının dağılması riskine karşı Islahat Fermanı hazırladı. Bu sebeple ferman, doğrudan azınlıklara ve gayrimüslimlere yönelik olmuştur. Fermanın kaynağı da yabancı devletlerdir. Fermandaki temel esaslar, Fransa, Avusturya ve İngiltere tarafından belirlenmiştir.

Kırım Savaşı ateşkesinden 18 gün sonra, Paris Antlaşması’nın imzalanmasından 6 hafta önce 28 Şubat 1856 tarihinde Bâb-ı Âlî’de ilan edilmiştir. Gülhane Parkı’nda toplanan hükümet temsilcileri, bakanlar, vekiller, meclis azaları, yüksek makamdaki memurlar, askeri erkân, şeyhülislâm, ulema, patrikler, metropolitler, hahambaşı, dini cemaat temsilciler ve yabancı ülke temsilcileri önünde, Sadaret Kaymakamı Kıbrıslı Mehmed Paşa tarafından okunmuştur. İlan edildikten sonra Paris Antlaşması’nı hazırlayan devletlere bildirilmiştir.

Fermanın okunduğu Gülhane Parkı.

Fermanın Özellikleri

Islahat Fermanı, “Sened-i İttifak” ve “Tanzimat Fermanı” süreçlerinin devamı niteliğinde bir belgedir. Osmanlı siyasi hayatında dönüm noktalarından biri olan ferman, imparatorluğun buhranlarla dolu bir döneminde ilan edilmiştir. Osmanlı devlet düzeninde ve kanunlarda siyasi, iktisadi, idari ve sosyal değişikliklere yol açmıştır.

Ferman, anayasal bir belge niteliğindedir. Osmanlı anayasacılık faaliyetleri içinde önemli bir yeri vardır. O dönemle başlayan yeni kanunlaştırma faaliyetlerinin hukuki zeminini içerir. En önemli kanunlaştırma hareketlerinden biri olan Kanun-i Esasi’nin de hukuki temelini oluşturur.

Tanzimat Fermanı’na göre daha ayrıntılı olan Islahat Fermanı, Tanzimat’tan farklı olarak Müslüman olmayan tebaa ile yabancılarla ilgili hükümler de içeriyordu. Gayrimüslimlerin hukukunu Müslüman halk ile eşitlemek amacını taşıyan fermanda, Müslüman kesimi doğrudan ilgilendirebilecek bazı hususlar da yer alıyordu. Örneğin; “kimsenin din ve mezhep değiştirmeye zorlanmayacağı” hükmü, Müslümanları da kapsıyordu. Bu yönüyle ferman, sadece gayrimüslimlere yönelik olarak algılanmış; bazı önemli maddelerde Müslümanları ilgilendiren bölümler kavranamamış ve dikkatlerden kaçmıştır.

İmparatorluğun yıkılmaktan kurtarılması amacıyla çeşitli kurum ve kuruluşlarda köklü değişiklikler yapılması; siyasi kuruluşlar kurulması, gayrimüslimlerin kişi haklarının düzenlenmesi ve yabancıların yeni kurumlar kurması gibi başlıklar içerir.

Islahat Fermanı’nın en büyük özelliği, büyük Avrupa devletlerinin talepleri doğrultusunda hazırlanmasıdır. Bir nevi, “yabancı devletlerin hazırladığı” fermandır. Çöküş dönemindeki Osmanlı’nın “kabul etmek zorunda kaldığı” yenilik fermanıdır. Fermanı kendilerinin hazırladığını dünyaya ilan eden Osmanlı, böylece şekil bakımından hükümranlık haklarını korumuştur.

Fermanın Osmanlı açısından önemli bir özelliği de, Avrupa devletlerinin Hristiyan halkların refahı için gerekli kararları almasının önünün açılmasıdır. Gayrimüslimlere tanınan imtiyazları Avrupa devletleri bir “koz” olarak kullanmış ve imparatorluğun iç işlerine karışmaya başlamıştır.

Avrupa ülkelerinde tanınan temel hak ve özgürlükler Osmanlı tebaası için de uygulanmıştır. Islahat Fermanı ile tanınan bazı haklar, Batı ülkelerinde tanınan haklarla kıyaslanabilecek boyuttadır.

Fermanın Nedenleri

Islahat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu tebaasında yaşayan gayrimüslimlere bazı haklar vermektedir. Bunun sebebi, Fransız İhtilali gibi Avrupa kaynaklı milliyetçi akımların etkisiyle Balkanlar'da isyan çıkaran gayrimüslim azınlıkları imparatorluğa bağlamaktır.

Fermanın hazırlanmasının diğer önemli bir nedeni de, gayrimüslimlere verilen haklar nezdinde Avrupa devletlerinin bahaneyle Osmanlı’nın iç işlerine karışmasını engellemektir; ancak fermanın maddelerinin uygulanmaya başlaması ile tam tersi bir durum ortaya çıkmıştır.

19. yüzyılda Osmanlı’nın çöküş döneminde ortaya çıkan “Osmanlıcılık” fikir akımı temelinde yeni bir Osmanlı toplumu oluşturmayı amaçlayan fermanda din, dil ve ırk ayrımını engellemek de esas alınmıştır.

Fermanın Amacı

Fermanın en önemli amacı; “eşit bir toplum” sağlamaktır. Eşit vatandaşlık haklarına sahip Müslüman ve gayrimüslimlerden oluşan bir Osmanlı tebaası oluşturmayı amaçlar. “Millet” sistemi yerine bütün dini toplumlara eşit vatandaşlık tanımayı hedefler.

Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında “tam bir eşitlik sağlamaya” odaklanan ferman, farklı inanca sahip topluluklar arasındaki devlet kurumları uygulamaları bakımından farklılıkları ortadan kaldırmayı da amaçlamıştır. Din, askerlik, vergi, eğitim, hukuk, temsil hakkı ve memurluk gibi başlıklarda eşitliği öngörmüştür.

“Dini ayrımcılığın kaldırılması, farklı dine mensup kişilerin aşağılanmaması, din değiştirme hakkı verilmesi, İslâm dininden çıkanların ölümle cezalandırılmaması” gibi önemli maddeler içeren ferman, farklı halklar arasındaki siyasi, vergi ve askerlik eşitsizliklerini de ortadan kaldırmak amacını taşımıştır.

Fermanın Maddeleri

Islahat Fermanı, gayrimüslimlere ve azınlıklara önemli haklar ve imtiyazlar sağlamıştır. Avrupa devletlerinin talepleri doğrultusunda hazırlandığı için doğrudan gayrimüslimlerin hakları gözetilmiş; Osmanlı tebaasındaki halklar arasında eşitlik sağlanmasına odaklanmıştır.

Fermanda; Osmanlı tebaasının can, mal, ırz ve namus güvenliğinin sağlanması; kanunlar önünde eşit haklara sahip olma; toplulukların kendi inançlarına göre tasarruf haklarına saygı; askerlik hizmeti ve vergiler konusunda eşitlik; hukuki haklar ve mahkemeler konusunda eşitlik esas alınmıştır.

Fermanın maddeleri şunlardır;

• Bütün dini ve mezhebi törenler serbest bırakıldı. 
  
• Din ve mezhep değiştirme konusunda zorlamalar yasaklandı. 
  
• Osmanlı topraklarında yaşayan bütün milletlere devlet memuru olabilme hakkı verildi. 
  
• Dil, din, ırk ve mezhep farklılıklarından dolayı resmi yazışmalarda kullanılan küçültücü ve aşağılayıcı ifadeler yasaklandı. 
  
• Her millete askeri ve sivil okullara girebilme hakkı tanındı. 
  
• Azınlıklara -ders seçimi ve öğretmen ataması hükümet tarafından yapılmak kaydıyla- farklı alanlarda okul açabilme hakkı verildi. 
  
• Ticaret, ceza ve cinayet gibi davalar için karma mahkemeler kurulması hükmü getirildi. 
  
• Müslümanların ve gayrimüslimlerin davalarının karma mahkemelerde açık olarak yapılmasına karar verildi. 
  
• Mahkemeler açık hale getirildi ve mahkeme kararlarının ilan edilmesi sağlandı. 
  
• Mahkemede tanıkların din ve mezhepleri üzerine yemin etmelerine olanak tanındı. 
  
• Mahkemelerde ceza alanların mülklerinin müsaderesi ile ilgili usuller kaldırıldı. 
  
• Hapishanelerin insan haklarına uygun hale getirilmesi karar bağlandı 
  
• İşkence yasaklandı; idam veya af meselesi padişahın inisiyatifine bırakıldı. 
  
• Patrikhanelerin ve gayrimüslim meclislerinin hukuki konularda sahip olacakları salahiyetler teyit edildi. 
  
• Osmanlı topraklarında yaşayan herkesten vergi alınması hükme bağlandı.  
  
• Tanzimat’a kadar askere alınmayan Hristiyanların askerlik yapması kabul edildi. 
  
• Askerlik hizmeti yapmak istemeyenler için “bedel-i nakdi” adlı bir nevi haraç vergisi uygulaması getirildi. 
  
• Adalet sisteminde gayrimüslimlerin aleyhine olan ve eşitsizlik içeren uygulamalar kaldırıldı. 
  
• Gayrimüslimlere eyalet meclisleri ve Meclis-i Vâlâ’da temsil hakkı verildi. 
  
• Gayrimüslim din adamlarına devlet maaşı bağlandı. 
  
• Hristiyan rahiplerin menkul ve gayrimenkul mallarına müdahale edilmemesi kararlaştırıldı. 
  
• Gayrimüslimler ve dini cemaatlere kendi meclislerini seçme hakkı verildi. 
  
• Gayrimüslimlere ibadethane, okul, hastane ve mezarlık gibi yerleri onarmalarına ve yenilerini yapmalarına izin verildi. 
  
• Osmanlı topraklarında yabancılara mülk edinme hakkı verildi.
  

Fermanın Sonuçları

Osmanlı devletinin çöküş döneminin ekonomik ve toplumsal sebepleri araştırılmadan hazırlanan Islahat Fermanı aracılığı ile Batılı devletlerin taleplerini yerine getirmenin çöküşü sona ereceği yanılgısına düşülmüştür.

Her şeyden önce Müslümanların hakları yerine yabancıların veya gayrimüslimlerin haklarının genişletilmesi, çoğunluğu Müslüman olan halkta büyük tepkiye yol açmıştır. Toplumda büyük sorunlar ortaya çıkmış; çöküşü önlemesi düşünülen Islahat Fermanı, çöküşe zemin hazırlamıştır!

Islahat Fermanı’nın önemli sonuçlarını şöyle sıralayabiliriz: 

• Patrikhaneye meclis açma izni verilmesi gayrimüslimlerin bağımsızlık temayülünü artırmıştır. 
  
• Gayrimüslimlerin açtığı yabancı okullarda ırkçı bir nesil yetiştirilmiştir. 
  
• Ferman ile Batılı ülkelere ve gayrimüslimlere verilen imtiyazlar, Osmanlı’nın parçalanma ve çöküş sürecini hızlandırmıştır. 
  
• “Osmanlıcılık” anlayışı ile hazırlanan ferman, toplumsal dengeye zarar vermiştir. 
  
• Yabancılara kurum kurma izni verilmesi ile açılan Batı tandanslı kurumlarla İslami anlayışla faaliyet gösteren kurumlar arasında çatışmalar yaşanmıştır. 
  
• Vergi, kişisel haklar ve dini eşitlik gibi konular sadece dünyaya duyurulmakla kalmış; şer’i hukuk sebebiyle fermanın maddelerinin uygulanmasında sorunlar çıkmıştır. 
  
• Bazı Osmanlı kanunları ile Islahat Fermanı maddeleri arasında çatışma yaşanmış; fermanda öngörülen bazı reformların önü tıkanmıştır. 
  
• Batı'dan ekonomik destek bekleyen Osmanlı, ancak bazı imtiyazlar tanımak koşuluyla borç alabilmiştir. 
  
• Batı’ya sağlanan imtiyazlar yabancı yatırımcıları Osmanlı topraklarına çekmiş; yerli sanayi büyük ölçüde zarar görmüştür. 
  
• Osmanlı devletinin dayandığı hukuki nizam değiştirilerek, gayrimüslimleri zimmî hukukun dışına çıkarmıştır. 
  

Fermanın nihai sonucu olarak; ekonomik dengeleri ve zengin doğal kaynakları Batılı devletlerin eline geçen Osmanlı İmparatorluğu, “yarı sömürge” bir devlet haline gelmiştir!

Islahat Fermanı Hakkında Bazı Bilgiler

Sultan Abdülmecid ve Islahat Fermanı metni.

• Islahat Fermanı, 3 Kasım 1839 tarihinde yayımlanan Tanzimat Fermanı’ndan sonraki en önemli fermandır. 
  
• Islahat Fermanı, daha önceki Tanzimat Fermanı gibi Sultan Abdülmecid tarafından onaylanmıştır. 
  
• Islahat Fermanı’nı hazırlayan Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa, Paris’te barış görüşmelerini yürüttüğü için fermanın ilan edilmesinde bulunamamıştır. 
  
• Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa, Tanzimat Dönemi'nin önde gelen devlet adamlarından biridir. 
  
• Islahat Fermanı’nın ilan edildiği 1856 yılı, gayrimüslimlere tanınan hak ve ayrıcalıkların tartışıldığı bir yıl olmuştur. 
  
• Ahmet Cevdet Paşa, fermanın açıklandığı gün için, “İslam âleminin matem günü” ifadesini kullanmıştır. 
  
• Osmanlı toplumunda Müslümanlardan sonra sırasıyla; Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler gelmekteydi. Fermanla bu gayrimüslimlerle hakları eşitlenen Müslümanlar, dini kaygı ve hassasiyetlerle fermana itiraz etmiştir. 
  
• Ferman, şeriata aykırı hükümler içerdiği gerekçesiyle Müslümanların vicdanını zedelemiştir. Devrin hükümdarını tahttan indirmeyi ve hatta öldürmeyi amaçlayan kesimler ortaya çıkmıştır.