İyot Nedir? (Özellikleri, Kullanımı, Faydaları)

İyot, sağlık için bir elementten beklenebilecek birçok faydayı sağlayan elementler arasında yer alır. Endüstrinin aradığı maddelerden biridir.

İyot, yaşamın parçası olan elementler arasında önemli bir yer tutar. Dünyadaki zekâ geriliği vakaları iyot eksikliğine bağlanmaktadır. Ayrıca guatr hastalığının en önemli sebebi de iyot eksikliği ile bağlantılı durumlardır. Her gün iyotlu tuzlar vasıtası veya çeşitli besinlerle muhatap olduğumuz iyot, vücudumuzdaki normal işleyişin yolunda gitmesi için gerekli bir elementtir. Barut üretimi için çalışan bir kimyager tarafından yanlışlıkla keşfedilmiştir. Onlarca faydası bulunan iyot, nükleer uygulamalardan fotoğrafçılığa kadar geniş bir alanda rol oynayan bir aktör aynı zamanda… Makalemizde iyotla ilgili birçok ayrıntıyı bulabilirsiniz.

Tarihçesi

İyot, 1811 yılında Fransız kimyager Bernard Courtois tarafından keşfedilmiştir. Courtois, Napolyon Savaşları sırasında iyodu yanlışlıkla keşfetti. Babasının barut fabrikasında kullanılmak sodyum ve potasyum bileşikleri üretmeye çalışıyordu. Bu işlem için o dönemde az bulunan odun yerine deniz yosunu yaktı. Yosun külünden sodyum ve potasyum bileşikleri üretmeye çalışırken yanlışlıkla karışıma çok fazla sülfürik asit ekledi. Bu sırada mor bir buhar yükseldi. Buharın soğuk yüzeylerde derin mor kristaller halinde yoğunlaştığını fark etti. Courtois, bunun yeni bir ürüne işaret ettiği kanısına vardı. Bu tespitini bazı kimyagerlere de onaylattı. 1813 yılında Paris İmparatorluk Enstitüsü’nde iyodun tanıtımı yapıldı. 1824 yılında Jean Baptiste Boussingault tarafından yeni bir element keşfedildiği doğrulandı ve Courtois iyodu izole eden ilk kişi olarak bilim sayfalarına adını yazdırdı.

Fransız kimyager Joseph Louis Gay-Lussac, Courtois’in keşfettiği yeni elemente mor renginden dolayı Yunanca “mor” anlamındaki “iodes” adını verdi. İngilizcesi “iodine”dir.

İyotla ilgili bazı tarihi olaylar şöyle;

• 1831 yılında Courtois, Kraliyet Bilimler Akademisi tarafından keşfinden dolayı ödüllendirildi.
  
• 1820 yılında İsviçreli doktor Francois Coindet, guatr hastalığının iyot ile tedavi edilebileceğini gösterdi. İyodun ilk tıbbi kullanımı da budur.
  
• 1839 yılında iyodun ilk ticari kullanımı gerçekleşti. Louis Daguerre, metal levhalar üzerinde fotoğraf elde etmek için geliştirdiği yöntemde iyot kullandı.
  
• 1900’lü yılların başında ABD’nin Büyük Göller bölgesinde iyot eksikliğine bağlı guatr vakaları görülmeye başladı. 1924 yılında bu bölgeye iyotlu tuz verildi ve guatr vakaları yüzde 75 oranında azaldı.
  

Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

İyodun kimyasal simgesi “I”dır. Atom numarası 53, atom ağırlığı 126,9, yoğunluğu 4.93 grcm3’tür. Erime noktası 113 derece, kaynama noktası 184 derecedir. Halojenler element serisinde yer alan iyodun kristal yapısı hacim merkezli kübiktir. Metalik özellikleri de vardır. Halojenler arasında en reaktif, astatinden sonra elektropozitifliği en yüksek elementtir. Grubundaki diğer elementlerden daha az etkindir. Koyu gri ve koyu mor renklerindedir. Isıtıldığında süblimleşerek pembe-mor bir gaza dönüşür.

İyot, diğer halojenler gibi iki atomlu moleküller oluşturur. İyodun -1 yüklü haline “iyodür” adı verilir. İyodür, alkali elementlerle tuzları oluşturur. Saf iyot, potasyum iyodürün bakır sülfat ile reaksiyonu sonucu elde edilir. Birçok elementle bileşik oluşturabilir. Suda az çözünür ve sarı bir çözelti oluşturur. Kloroform, karbon disülfür ve karbon tetraklorürde kolaylıkla çözünerek mor çözeltiler oluşturur. Nişasta ile koyu mavi renkte kompleks oluşturur. Havadaki oksijen ve azot ile reaksiyona girmez. Ozon ile reaksiyona girerek bileşik oluşturur. Flor ile oda sıcaklığında reaksiyonu sonucu iyot pentaflorür, 250 derecedeki reaksiyonunda iyot heptaflorür, -45 derecedeki reaksiyonunda ise iyot triflorür bileşikleri meydana gelir. Brom ile reaksiyonunda düşük erime noktasına sahip, kararsız interhalojen bileşiği oluşur. Su ve klor reaksiyonunda ve sıcak derişik nitrik asit reaksiyonunda iyodat asidi oluşur. Sıcak alkali çözeltilerle reaksiyonunda ise iyodat meydana gelir. Organik iyodür bileşiklerinin çoğu diğer organik bileşikleri elde etmek için kullanılır.

Doğada en çok deniz suyunda çözünmüş iyodür olarak bulunur. Toprakta, minerallerde ve deniz ürünlerinde de iyot içeriği vardır. Deniz yosunu en verimli iyot kaynağıdır. Deniz suyundaki iyot bazı yöntemlerle saflaştırılabilir. En bol elementler arasında 61. sıradadır. Bolluk bakımından en alt sırada yer alan üçüncü elementtir. Tabiatta milyonda 0,35-0,5 oranında bulunur.

Doğada tek karalı izotoptan oluşur. Bu izotop, I-127’dir. Bunun dışında 37 izotopu daha vardır. I-129 izotopu nükleer reaksiyonlardan meydana gelir, az reaktiftir, çok az çözünür ve yarılanma ömrü 15,7 milyon yıldır. Farklı kimyasal özeliklere sahip çeşitli iyonik şekillerde bulunabilir. Kimyasal ve fiziksel özellikleri bakımından I-129 izotopu, klorun Cl-36 izotopu ile benzerlik gösterir. Bu izotop, kolaylıkla biyosfere girebilir.

Hangi Alanlarda Kullanılır?

İyodun başlıca kullanım alanları tıp, fotoğrafçılık ve boya sektörüdür. Ticari anlamda deniz yosunu küllerinden elde edilir. Bazı kimyasal işlemlerde iyi bir katalizördür. İyot ve ksenon gazı, radyometrik tarihleme işlemlerinde kullanılır. Suni olarak üretilen I-131 izotopu tıp sektörü için oldukça kullanışlı bir üründür. Tiroid kanseri ve beyin tümörlerinin yerini tespit etmek için bu izotop kullanılır.

İyot ve bileşiklerinin kullanıldığı bazı ürünler şunlardır; çeşitli tuzlar, ilaçlar, gıda katkıları, antiseptikler, tentürdiyot, dezenfektanlar, mürekkepler, hayvan yemleri, fotoğraf kimyasalları, LCD polarize filtreleri, tomografi ve radyografi kimyasalları…

İyot ve Sağlık

Canlıların eser miktar iyot ihtiyacı vardır. İyot, çeşitli yollarla besin zincirine katılarak insan vücuduna alınır. Örneğin, gaz haline gelerek havaya ve toprağa, topraktan da besinlere ulaşır. Deniz ürünleri önemli bir iyot kaynağıdır. Vücut, iyot minerali kullanarak tiroid hormonu üretir. İnsan vücudundaki iyodun yüzde 60’ı tiroid hormonunda bulunur. Bu sayede metabolizma korunur. Tiroid hormonu, üreme sisteminin gelişimi, normal işleyişi ve çocukların beyinlerinin olgunlaşabilmesi için gereklidir. Tiroksin ve triodotironin adlı iki hormon üretiminde önemli rolü olan iyot, vücudun kalori yakarak enerji seviyesini koruma şeklinin düzenlenmesinden sorumludur. Ayrıca vücuttaki diğer hormonların üretilmesine de katkı verir. Bağışıklık sisteminin uygun biçimde işlev görmesi için iyoda ihtiyaç vardır.

İyodun yararlarının bazıları şunlardır;

• Vücudun kalsiyum ve fosfor kullanımına yardımcı olur.
  
• Saç, tırnak, cilt ve kemiklerin sağlıklı olmasını sağlar.
  
• Vücudun gıda ve enerji kullanımını düzenlemesine yardımcı olur.
  
• Antibakteriyel, antiparazit, antiviral ve antikanser özellikleri vardır.
  
• Fibrokistik meme rahatsızlıkları ve yumurtalık kistlerinin tedavisinde kullanılır.
  
• Radyoaktif iyot, tiroid bezi hastalıkları başta olmak üzere bazı hastalıkların teşhis ve tedavisinde kullanılır.
  
• İyot florür; kurşun, cıva ve bazı biyolojik ve kimyasal toksinleri temizler.
  

(Deniz yosunu en verimli iyot kaynağıdır.)

İyot Eksikliği Hangi Sorunlara Yol Açar?

İyot eksikliği, vücutta ciddi sorunlara yol açabilir. Çok sayıda hastalığın altında iyot eksikliği yatmaktadır. Zekâ geriliğinin başlıca nedeni iyot eksikliğidir. Çocukların büyümesi ve gelişimi için iyot gereklidir. Kuru cilt, anormal kilo alımı, sürekli yorgunluk, kabızlık, depresyon, guatr ve büyüme bozukluklarının nedeni olarak iyot eksikliği gösterilmektedir.

Guatr ve tiroid rahatsızlıkları bulunanlar, az deniz ürünü tüketenler ve az tuz kullananlar iyot eksikliği ile karşı karşıya demektir. Bu sorunları yaşayanların doktor onayı ile günlük iyot takviyesi almaları gerekir. Gebelikte iyot eksikliği, bebekte kalıcı bilişsel bozukluklara sebep olabilir. Aşırı iyot eksikliği işitme kaybı ve zihinsel yetersizliğe yol açabilir.

İyot içeren bazı besinler şunlardır; tuzlu su balıkları, ton balığı, mezgit, karides, kabuklu deniz canlıları, iyotlu tuz, ıspanak, soya fasulyesi, şalgam, pazı, kabak, kuru fasulye, sarımsak, çilek, yoğurt, süt, peynir…

Günlük iyot tüketimi için tavsiye edilen miktarlar ise şunlardır; 1-8 yaş arası çocuklar 90 mikrogram, 9-13 yaş arası çocuklar 120 mikrogram, 14 yaş ve üzerindeki yetişkinler 150 mikrogram. Hamile ve emziren kadınların iyot ihtiyacı ise 200 mikrogramdır.

Bunları Biliyor Musunuz?

• İyot ısıtıldığında pembe-mor bir gaz formunu alır ve bu gaz burnu tahriş eder.
  
• Güneş sisteminin ilk 50 milyon yılının tarihlenmesinde iyot ve ksenon gazı kullanılmıştır.
  
• Vücuttaki trilyonlarca hücrenin her birinde iyot bulunur.
  
• Dünya Sağlık Örgütü’nün tespit ettiği “iyot eksikliği” bölgesinde 1,5 milyar insan yaşamaktadır.
  
• İyodun guatr hastalığının tedavisinde kullanılmaya başlanması, “batı tıbbının doğuşu” olarak kabul edildi.
  
• İyot eksikliğinin oluşturduğu rahatsızlıklar, Çernobil faciasının yol açtığı ağır hastalıklarla eşdeğer görülüyor.
  
• İyot, nükleer patlamaların ardından gökyüzünde biriken kalıcı radyoaktif maddelerin oluşturduğu nükleer serpintinin bir bileşenidir. Bu sebeple nükleer facialarda insanlar ve diğer canlılar toksik iyoda maruz kalma tehlikesi ile karşı karşıya kalır.
  
• Çeyrek çay kaşığı iyotlu tuz, günlük iyot ihtiyacının yarısını karşılar.
  
• Dünyadaki en büyük iyot kaynağı, Şili güherçilesindeki sodyum iyodat tuzlarıdır.
  
• Yüz gram yağın doyurulması için harcanan iyot miktarına “iyot sayısı” veya “iyot değeri” denir. Doymuş yağlarda iyot değeri sıfırdır.
  
• Gıda ve sabunlarda kullanılan zeytinyağlarının iyot sayısı 80’dir.
  
• Tentürdiyot, potasyum iyodürün, iyot ile alkoldeki çözeltisidir.
  
• Saf iyot zehirlidir, deriyi yakabilir, gözlere ve mukoz zarlara zarar verir.