Kesme İşareti Nerelerde Kullanılır?

Kesme işareti öğrencisinden öğretmenine, yedisinden yetmişine yazıda hata yaptıran bir noktalama işaretidir. Ayrıca şairlerin, yazarların kendi imlalarını yaratırken en çok katlettiği noktalama imidir. Bu bakımdan bu noktalama işaretini işlerken bolca örnek vermeye özen göstereceğiz.

1. Özel adlardan* sonra gelen hal eklerini, iyelik eklerini ve bildirme eklerini ayırmak gerekir. Bunun için kesme işareti kullanmak zorundayız. Dikkat edilmesi gereken nokta ise kesme işareti konusunda konuştuğumuz sözcük türünün isim olmasıdır. Fillerde özel denen bir kavram yoktur, bu bakımdan özel isimler üzerinden gidiyoruz.

Yukarıda bahsedilen durum ekleri,

İsmin;

Belirtme ( +ı/ +i/ +u/ +ü ),

Yönelme ( +a /+e ),

Bulunma ( +da / +de / +ta /+ te ),

Çıkma ( +dan / +den / +tan / +ten)

Eşitlik ( +ca / +ce )

Tamlayan ( +nın / +nun / + nin / +nün / +im) durumlarıdır.

İyelik ekleri ise

1. Tekil : +ım / +im / +um / +um

2. Tekil : +ın / +in / +un / +ün

3. Tekil : +sı / +si / + su / +sü / +ı / +i / +u / +ü

1. Çoğul : +miz / + mız / +muz / +müz

2.Çoğul :  +niz / +nız / +nuz / +nüz

3. Çoğul: +ları / + leri

Bildirme ekinde kasıt, ismi yüklem yapan ek fillerdir:

Şart eki ( +sa / +se ),

Hikaye zaman ( +dı / +di / +du / +dü / +tı / +ti / +tu / +tü / +tı )

Rivayet zaman ( +mış / +miş )

Geniş zaman (( +dır / +dir / +dur / +dür / +tır / +tir / +tur / +tür / +tır )

* Özel ad, cins isim olmayan, belirli bir yeri, kurumu, kuruluşu, kişiyi, durumu ifade eden isimlerdir. Özel isimler, cümlede söz başında büyük harf barındırır.

Örneklersek:

Bu zamanda eğer bir Türk devleti kurulmuşsa bunu Osman Gazi’ye, Alparsan’a, Fatih Sultan Mehmet’e, Adli’ye, Yunus Emre’ye, Ziya Paşa’ya,  Şinasi’ye, Kazım Karabekir’e, Çanakkale’ye, Adana’ya, Bilge Kağan’a, Tonyukuk’a, İsmet İnönü’ye, Abdülhamit’e gelmiş geçmiş, bu coğrafyaya dokunmuş her alime her medeniyete her et parçasına her bitki parçasına borçluyuz ama en önemli mimar Mustafa Kemal Atatürk’tür.

Bu evin mimarı, bu evin direği, bu evin aşkı, bu evin saadeti evladım Hasan’dır.

Medeniyet dedikleri Batı’ymış, geri dedikleri Doğu’ymuş. Laf !

2. Yer bildiren sözcükler, özel ad kategorisine girdiği için yer bildiren sözcüklere gelen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işareti ile ayrılır. 

Örneklersek:

Boğaz’dan İstanbul’a gelen meltem sanki Türkiye’den dünyaya yayılan bir tuz rüzgarıydı onun için…

3. Kanun, yasa ya da tüzük bildiren isimler hem cümle içinde söz başı büyük harfle yazılır hem de bu özel isme gelen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işareti ile ayrılır. 

Örnek:

Bahsi geçen durum Kanun’un 17. maddesinin c bendi 7. fıkrasına aykırıdır ve suç addedilir.

Yönetmelik’te yazan budur, kabul et artık suçunu be adam!

4. Özellikle biyografilerde çok sık görülen bir durum olan parantez içinde verilen açıklamalar için özel ada( ölüm ve doğum yılı belirtme, soyisim, lakap …) kesme işareti koymak gerekiyorsa parantezden önce yazılan özel isme konur kesme işareti.

Örneklersek:

Yakup Kadri’nin (Karaosmanoğlu) en büyük eseri şüphesiz “Yaban” adlı ödüllü romanıdır.

5. Avrupa Birliği ibaresine ek getirildiğinde ek, kesme işaretiyle ayrılır. 

Örneklersek:

Kendi kendine yetemeyen ülkelerin kurduğu bir birliktir Avrupa Birliği. Bizim Avrupa Birliği’ne üye olmak için çırpınmamız, yıllarca bize kast edilen “Medeniyet Avrupa’dır” mantığıdır.

6. Unvan, saygı ya da konum anlamındaysa bu unvandan sonra gelen durum, iyelik ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır. Kişi adından sonra gelen ve herhangi bir akrabalık bildirmeyen unvan adları büyük harfle başlar. Onun dışında ki unvanlar büyük harfle başlamaz ve akrabalık unvanı olan bu tür sözcüklere gelen ekler, sözcüğe bitişik yazılır. 

Örneklersek:

Ayşe Hanım’a Mustafa Kemal Paşa’dan bahsederken Ahmet ağabeyim kapımızı çaldı. 

Türk Dil Kurumu Başkanı’na el yazımla bir dilekçe gönderdim, cevabını bekliyorum. 

Selda Hoca’nın öğrencileri de geldi benim sınıfıma.

7. Kısaltmalardan sonra gelen isim çekim ekleri kesme işareti ile ayrılır. Yalnız unutulmamalıdır ki Türkçede, alfabedeki tüm sessiz harfler “e” harfi ile okunur. Bu bakımdan kesme işaretinden sonra gelen ekin sesli harfi de buna göre ayarlanmalıdır.

Örneklersek:

Türk Dil Kurumu kısaltması TEDEKE diye okunur, bu bakımdan ona bir ek geldiğinde “ke” sesine göre ince sıradan bir ek gelmelidir, dedi Ayşe Hoca ve tahtaya şu örneği yazdı:

“TBMM’nin açılışı TDK’nin ve TTK’nin açılışından önce olmuştur.”

8. Sayılara getirilen sıra sayı ekleri, yapım ekleri ve araç anlamında “ile” edatı için kesme işareti kullanır. Dikkat edilmesi gereken nokta, sayı okunuşu ile ekin sesli ve sessiz harflerinin küçük ve büyük ünlümü uyumu uygun olmasıdır. Ayrıca sessiz harflerde de sertleşme ve yumuşama olayları dikkate alınmalıdır. 

Örneklersek:

1919’da Türk milletinin bağımsızlık savaşı başladı.

70’lik dede, 20’lik, 16’lık delikanlılara taş çıkarıyordu.

9. Ay ve gün adları, tarihteki önemli bir olayı bildiriyorsa, bu tarihe gelen durum, iyelik ve bildirme ekleri kesme işareti ile ayrılır. Burada önemli olan tarihin gün – ay – yıl olarak yazılmış olmasıdır. 

Örneklersek:

29 Ekim 1923’ün Türk milleti için ayrı, Batı için ayrı, Doğu için ayrı bir değeri vardır.

20 Nisan 2015 Pazartesi’nin hayatımın en  önemli anı olacağını düşünmezdim.

10. Türkçede, özellikle halk ağzı söyleyişleri dikkate alınırsa bazı ses olayları oluşabilir. Bu ses olayının en önemlisi ünlü düşmesidir. Bu bakımdan bazı nedenlerden dolayı ünlü düşmesine uğrayan sözcüklerde kesme işareti kullanılır. Eski şiirimizde özellikle halk ozanlarımız, aşıklarımız şiirlerini ölçüye uydurmak için bazı sesleri düşürmüşledir. 

Örneklersek:

Bir ok attım karlı dağın ardına

Düştü m’ola sevdiğimin yurduna

İl yanmazken ben yanarım derdine

Engel aramızı açtı n’eyleyim (Karacaoğlan)

Sürekli eski Yeşilçam film replikleri ile konuşmasına anlam veremez “Ne’n var yavrum” dediğinde dışımdan “İyiyim” desem de içimden en ağır hakaretleri ,nedensizce, ederdim.

11. Bir ek ya da harften sonra gelen yapım ya da çekim ekleri kesme işareti ile ayrılır. 

Örnek cümle:

Kimse a’dan z’ye tam iş beklemiyor ki sadece miş’ten çıkıp doğal olmanı bekliyorlar.

Kesme işaretinin kullanımının en çok karıştığı ve kesme işaretinin kullanılmadığı yerler şunlardır:

• Özel adın sonunda yukarıda bahsettiğimiz 3.teklik kişi iyelik varsa, bu iyelik eki dışında gelen yeni bir iyelik eki ve onun üstüne gelen durum eklerinde kesme işareti kullanılmaz. 

Örneklersek:

Özel ad: Boğaz Köprüsü > köprü + sü > Özel adın köküne zaten 3. teklik iyelik eki var.

Boğaz köprümüzün büyüleyici manzarası, sizi alıp uzak diyarlara bırakıyor.

Boğaz köprümüzün>> özel adın kökünde zaten üçüncü teklik iyelik olduğu için onun yerine gelen diğer ekleri ayırmadık. 

Amik Ovası, daha doğrusu Amik Ovamız, gittikçe doğal görüntüsünü yitiriyor.

• Kurum ya da kuruluş adları, birden fazla sözcükle kurulmuş bir birleşim ise, bu birleşim özel adlara gelen yapım ya da çekim ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. 

Örneklersek:

1923, Türkiye Büyük Millet Meclisimizin doğum günüdür.

Türk Dil Kurumunun bayramıdır Atatürk.

Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanlığının aldığı bir kararla artık tüm öğrenciler maruzatlarını el yazısıyla dilekçe şeklinde yazacak, zarflayacak ve belirlenen kutuya atacak.

• Konsolosluk, Büyükelçilik, Rektörlük gibi sözlere ünlüyle başlayan bir ek gelirse bu ek sözcüğe bitişik ve yumuşama kurallarına uygun olarak yazılır. Kesme işareti ile ayrılmaz. 

Örneklersek: 

Rektörlüğe dilekçe yazdım, gerekirse Başbakanlığa, Cumhurbaşkanlığına da yazarım!

• Özel adlara getirilen yapım ekleri ve çokluk ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. Dolayısıyla bu eklerden sonra gelen diğer ekler de ayrılmaz.  Ayrıca dil adlarına getirilen eklerde de kesme işareti kullanılmaz. 

Örneklersek: 

Türklüğe, Türkçülüğe, Türkleşmeye lanet eden bir zihniyet, suçladıkları şeyi yapıyor demektir: Irkçılığı!

Ne Reşat Nuriler gördü ne Seyraniler bu edebiyat…

İngiltere’de İngilizce konuşmak zorunluysa Türkiye’de de Türkçeyi konuşmak zorunlu olmalıdır.

• Kişi zamiri olan “o” büyük harfle yazılmaz ya da ek getirildiğinde kesme işareti kullanılmaz. 

Örneklersek:

Ona yazıyordu bu mektubu biliyordum, ona, benim Ahmet’e…

• Sonu sert ünsüz olarak adlandırılan p, ç, t, k ünsüzü ile biten özel isimlere gelen durum, iyelik veya bildirme ekleri kesme işareti ile ayrı yazılır ve yazımda ayrı yazılan ekte yumuşama gösterilmez. Sadece söyleyişte ünsüz yumuşaması dikkate alınır. 

Örneklersek:

Bosna – Hersek’e yapılan saldırı kınandı. (Okunuş : Herseğe)

Yazı hazırlanırken 2009 TDK kuralları dikkate alınmıştır.  Yazıdaki örnekler özgündür, alıntı değildir.