Oğuz Boyları ve Kökenleri

Türk dünyası içerisinde en fazla nüfusa sahip Türk boyu Oğuzlardır. Farklı kol ve boylardan oluşan Oğuzlar, tarih boyunca dünyanın birçok bölgesine yerleştiler. Oğuz boylarından bazıları tarihte büyük öneme sahip devletler kurdular ve yönettiler.

Mahmud El Kaşgari bilinen adı ile Kaşgarlı Mahmud Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Oğuz boylarının 22 boydan oluştuğunu anlatmaktadır. Bu eserde Kaşgarlı Mahmut 24. Sırada bulunan Kınık boyunu o dönemde güç kazanan bir boy olduğu için 1. sıraya getirerek kendi Oğuz boyu sıralamasını yapar. Kaşgarlı Mahmut’un yaptığı bu sıralama, günümüzde çok fazla kabul görmemektedir.  Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani ise Cami’üt-Tevarih adlı eserinin “Tarih-i Oğuzan ve Türkan” başlıklı bölümünde Oğuz boylarının 24 boydan oluştuğunu anlatmaktadır.  Oğuzların farklı boylara ayrılışı Hun destanı olan ve Oğuz Kağan’ın hayatını anlatan Oğuz Kağan Destanı’nda anlatılmaktadır. Bu destanda adı geçen Oğuz Kağan’ın, Hun Devleti hakanı olan Mete Han oldu düşünülmektedir.

Oğuz Türkleri’nin boylara nasıl ayrıldığı Oğuz Kağan destanında kısaca şöyle anlatılır: Oğuz Kağan bir gece rüyasında bir altın yay ve üç gümüş ok görür. Bu rüyadan sonra Oğuz Kağan, ülkesini 6 oğlu arasında paylaştırır. İlk eşinden olan oğulları Gün Han, Ay Han ve Yıldız Han’ın soyundan gelenlere Bozoklar; Oğuz Kağan’ın ikinci eşinden olan oğulları Gök Han, Dağ Han ve Deniz Han’ın soyundan gelenlere de Üçok adı verilir. Oğuz kağan’ın her oğluna dayanan 4 boy vardır. Bu sebep ile 24 Oğuz boyunun varlığından söz edebiliriz.

1) Kayı Boyu

Kayı boyu, Oğuz boylarından biridir. Bozok koluna bağlı Kayı boyu, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde 2. sırada yer almaktadır. Genel görüş Kayı boyunun 1. Sırada olduğu şeklindedir. Cami’üt-Tevarih adlı eserde Kayı boyunun sembolünün (Onkun) aksungur (Akdoğan) olduğu belirtilir. Kayı boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Gün Han’ın soyuna dayanmaktadır. Kayıların ilk atası boya adını veren Kayı Han’dır. Kayı sözcüğü, “güç ve sağlam” anlamına gelir. Kayı boyuna ait damgada iki ok ve bir yay vardır. Yay iki okun arasına gelecek şekilde hizalanmıştır.

Anadolu’ya göçen Kayı boyu, öncelik ile Ahlat adlı bölgeye yerleşir. Süleyman Şah yönetiminde bulunan Kayılar, Anadolu Selçuklu hükümdarı I. Alâeddin Keykubat’ın emri altına girer ve Viranşehir, Halep ve Karacadağ bölgelerini kendilerine yurt edinirler. Osman Gazi’nin babası olan Ertuğrul Gazi döneminde Ertuğrul Gazi kardeşi Dündar Bey ile birlikte Sögüt ve Domaniç bölgelerine yerleştiler. Yazın Domaniç bölgesine, kışın Söğüt bölgesine göç ederek yaşamlarına devam eden Kayı boyu, bölgede Anadolu Selçuklu Devleti’nin uç beyliği görevini üstlenir. Babası Ertuğrul Gazi’den sonra Kayı boyunun başına geçen Osman Gazi, ileride 3 kıtaya hükmedecek Osmanlı İmparatorluğu’nun temelini atar. Osman Gazi’nin ağabeyi Gündüz Alp’in soyundan gelenler Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde varlıklarını sürdürmektedir. Gündüz Alp’in soyundan gelenlere “Amucalar” denir.

2) Bayat Boyu

Bayat boyu, Bozok kolunun bir üyesidir. Oğuz Kağan’ın oğlu olan Gün Han’ın Bayat boyunun atası olduğu kabul edilir. Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Bayat boyunu 9. Sırada gösterir. Ancak kabul edilen görüş ise Bayat boyunun 1. sıradaki Kayı boyundan sonra 2. sırayı aldığıdır. Bayat sözcüğü anlam olarak “varlıklı, devletli” anlamlarına gelir. Bayat boyunun damgası bir yay ve biri temrenli olmak üzere iki oktan oluşur. Bayat boyunun sembolü aksungurdur. Anadolu Selçuklu Devleti’nin iskan politikası sebebi ile Anadolu’nun farklı bölgelerine yerleştirildiler.

3) Alkaevli Boyu

Bozok koluna mensup olan Alkaevli boyu ya da Alkaravlı boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Gün Han’ın soyundan gelmektedir. Alkaevli sözcüğünün anlamının “ak çadırlı ya da her yere gider, başarır” olduğu düşünülmektedir. Alkaevli boyunun sembolü aksungurdur. Orta Asya’dan Halep’e göç eden Alkaevli boyunun Halep’ten Anadolu’ya Kayı boyu ile birlikte göç ettiği bilinir. Sivas’a yerleşen Alkaevli boyu, hala Sivas bölgesinde varlıklarını sürdürmektedir. Günümüzde Sivas’ta bulunan Elbeyli aşireti bu boya bağlıdır. Elbeyli aşireti, ülkede cumhuriyetin ilan edildiği dönemde cumhuriyet rejimine isyan etmeleri ile bilinirler.

4) Karaevli Boyu

Karaevli boyu, Bozok koluna mensup bir oğuz boyudur. Oğuz Kağan’ın oğlu Gün Han’ın Karaevli boyunun atası olduğu bilinmektedir. Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Karaevli boyunu 12. sırada göstererek Karaevli boyunun damgasını da bu bilgiler içerisinde verir. Kaşgarlı Mahmut, eserinde Karaevli boyu için Kara Bölük adını kullanır. Oğuz Kağan’ın oğlu Gün Han’dan dolayı Kayı, Bayat ve Alkaevli boyları ile akrabadır.  Karaevli boyunun simgesi Kayı, Bayat ve Alkaevli boyları ile aynı olan aksungurdur. Karaevli’nin sözcük anlamı “evi, çadırı kara olan” şeklindedir.

5) Yazır Boyu

Yazır boyu Oğuz boylarından biridir. Bozok koluna bağlı Yazır boyuna, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Yazgır adı ile rastlamaktayız. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Cami’üt-Tevarih adlı eserinde Yazır boyu olarak anar ve Yazır’ın sözcüğünün “çok ülkeye hakim” anlamında olduğunu söyler. Yine aynı eserinde Yazır boyunun Oğuz boyları içerisinde hakan çıkaran beş boy içerisinde olduğunu söyler. Yazır boyunun Oğuz Kağan’ın oğlu Ay Han’ın soyundan oldukları kabul edilir. Yazır boyunun simgesi avcı kuşlardan olan kartaldır. Yazır boyu, Anadolu’ya göçen Türkler arasında oldukça büyük bir nüfusa sahiptir. 16. yüzyıllarda Anadolu sınırları içerisinde Yazır adını taşıyan 24 köy olduğu biliniyor.

6) Döğer Boyu

Bozoklara mensup olan Döğer boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Ay Han’ın soyundan gelmektedir. Kaşgarlı Mahmut, Divan’ı Lügati’t-Türk’te Döğer boyunun adından Töker olarak bahseder ve bu boyu Oğuz boyları arasında 18. sırada gösterir. Eserde, Döğer boyuna ait olan damgayı da gösterir. Döğer kelimesi, “Toplanmak, bir yere gelen” anlamındadır.  Boyun simgesi kartaldır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani’ye göre Döğer boyu, İslamiyet’in kabulünden önce Oğuz Türkleri arasında önemli bir yere sahiptir.

7) Dodurga Boyu

Bozok kolundan olan Dodurga boyu, Kaşgarlı Mahmud’un yaptığı Oğuz boyları sıralamasında Toturka adı ile 16. sıradadır. Oğuz Kağan’ın oğlu Ay Han’ın, Dodurga boyunun atası olduğu kabul edilir.  Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani’ye göre Dodurga, “ülke almak ve yönetmek” anlamını taşır. Simgeleri kartaldır. Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Dodurga boyu için verdiği damga ile Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani’nin Cami’üt-Tevarih adlı eserinde verdiği damga birbirinden farklıdır.

8) Yaparlı Boyu

Yaparlı boyu hakkında net bilgiler yoktur.Bozok koluna dahil edilen Yaparlı boyu, Oğuz Kağan’ın 6 oğlundan biri olan Ay Han’ın soyundan gelir. Yapar kelimesi “misk kokulu” anlamına gelir. Simgeleri, Ay han’ın soyundan gelen Yazır, Döğer ve Dodurga boylarındaki gibi kartaldır.

9) Avşar Boyu

Avşar boyu, Oğuz boyları arasında en bilinen boylardan biridir. Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk’te saydığı 22 Oğuz boyu arasında 6. sırada yer verdiği bu boyu Afşar adı ile anar. Avşar boyu, Bozok koluna mensuptur. Oğuz Kağan’ın oğlu Yıldız Han’ın soyundan gelirler. Simgeleri Tavşancıldır. Avşar, “çevik ve ava meraklı olan” anlamına gelir. Divan-ı Lügati’t-Türk ve Cami’üt-Tevarih adlı eserlerde Avşar boyunun damgası gösterilir. Kınık boyu ve Kayı boyu gibi devlet kurabilen Oğuz boylarındandır. Safevi Hanedanlığından sonra İran’ı yöneten ikinci Türk boyu Avşarlardır. Avşar boyunun ülke kuran ve yöneten 5 boydan biri olduğu söylenir.

10) Kızık Boyu

Bozok kolundan olan Kızık boyunun atası Oğuz Kağan’ın oğlu Yıldız Han’dır. Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Kızık boyuna yer vermez. Simgeleri Tavşancıl olan Kızık boyu, Oğuzlar ile beraber Anadolu’ya göç ederek Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli katkılarda bulunur. Cami’üt-Tevarih adlı eserde Kızık kelimesinin anlamı “kuvvetli ve yasakta ciddi” olarak geçer.

11) Beydili Boyu

Beydili boyu, Oğuz Türkleri’nin Bozok koluna bağlıdır. Begdili, Begtili vb. adlarla da bilinir. Kaşgarlı Mahmud, Begdili boyunu Oğuz boyları arasında 7. sıraya yerleştirir. Beydili boyu, Oğuz Kağan’ın 6 oğlunda biri olan Yıldız Han’ın soyundan gelmektedir. Beydili boyunun damgası Divan-ı Lügati’t-Türk ve Cami’üt-Tevarih adlı eserlerde farklı damgalar ile verilir. “Beyler gibi aziz” anlamına geldiği düşünülen Begdili sözcüğünün tam anlamı bilinmemektedir. Simgeleri yırtıcı bir kuş türü olan tavşancıldır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Beydili boyunu ülke kuran ve yöneten 5 büyük boy içerisinde sayar. Begdili boyunun Türklerin Anadolu’ya yerleşmelerinde önemli katkıları vardır.

12) Karkın Boyu

Karkın, Bozok koluna mensup bir Oğuz boyudur. Karkın boyu, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Oğuz boyları arasında yer vermediği ikinci boydur. Kaşgarlı Mahmud, Kızık ve Karkın boyunun Halaçlar ile bir ilgisi olduğu düşünmektedir. Ancak Karkın boyunun Anadolu’nun Türkleşmesine katkı sağladığı bilinmektedir. Karkın boyu, kabul edilen 24 Oğuz boyu arasında 5. sırada yer alır. Simgeleri Tavşancıl olan Karkın boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Yıldız Han’ın soyundan gelmektedir. Karkın sözcüğü, “ulu, doyurucu aş” anlamına gelir.

13) Bayındır Boyu

Bayındır Boyu, Oğuz Türklerinin Üçok kolana bağlı bir Türk boyudur. Kaşgarlı Mamut, Bayundur boyu dediği bu boyu Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde saydığı 22 Oğuz boyu içerisinde 3. sırada anlatır ve Bayındır boyunun damgasını gösterir. Bayındır sözcüğü “daima nimetle dolu yer” anlamına gelir. Bayındır boyunun atası Oğuz Kağan’ın oğullarından Gök Han ve boyun simgesinin de Sungur olduğu bilinir. Akkoyunlu devletinin yönetici ailesi Bayındır boyuna mensuptur. Bu durum Bayındır boyunun ülke yöneten boylar arasında saymamızı sağlar. Dede Korkut destanlarında geçen Bayındır Han’ın bu boy ile ilişkisi olma ihtimalinin yanı sıra Bayındır boyundan olan Akkoyunlu ailesini övmek için Dede Korkut destanlarına daha sonraları eklendiği de düşünülebilir.

14) Beçenek Boyu

Beçenek boyu hakkındaki bilgiler isim benzerliği sebebi ile Peçenekler ile karışabilmektedir. Oğuz Türklerinin Üçok koluna bağlı olan Beçenek boyu, Oğuz Kağan’ın Oğlu Gök Han’ın soyundandır. Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Beçenek boyuna 18. sırada yer verir. Beçenek Boyu için Peçenk, Becene, Biçene gibi benzer isimler de kullanılır. Beçenek adının anlamının “iyi çalışır, gayretli” olduğu düşünülüyor. Simgeleri sungurdur.

Beçenek boyunun Oğuz Türklerine sonradan katılmış ve Oğuzlaşmış bir Peçenek topluluğu olduğu da düşünülmektedir.

15) Çavuldur Boyu

Çavuldar boyu Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna bağlıdır. Çavuldar adı ile Divan-ı Lügati’t-Türk’te geçen 22 Oğuz boyundan yirminci sırada bulunur ve damgaları üst üste duran iki yay biçimindedir. Bu boya; Çavuldur, Çavundur, Çavdur gibi isimler ile kaynaklarda karşılaşılabilir. Simgeleri sungur olan Çavuldar boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Gök Han’ın soyundan gelir. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Çavuldur kelimesinin anlamını “şerefli ve ünü yaygın” olarak gösterir.

16) Çepni Boyu

Çepni Boyu, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna mensuptur. Gök Han’ın soyundan gelen Çepni Boyu Kaşgarlı Mahmud’un Divan-I Lügati’t-Türk adlı eserinde 21. sırada anılır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Çepni boyunun simgesi Bayındır, Beçenek ve Çavuldur boyları ile ortak olan sungur olarak gösterir ve Çepni sözcüğünün anlamını “düşman görünce hemen savaşır” olduğunu söyler. Tarihte önemli bir yere sahip Çepniler, Anadolu’ya Selçuklular ile birlikte gelir ve Karadeniz bölgesinin Türk yurdu haline gelmesinde büyük katkılarda bulunur. Şah İsmail ve Mustafa Kemal Atatürk’ün şahsi korumalarının Çepni boyundan olması dikkat çeken bir benzerliktir. Bu durum Çepni boyunun cesaretinin ve güvenirliliğinin bir göstergesi sayılabilir.

17) Salur Boyu

Salur Boyu, Oğuz Türklerinin Üçok koluna bağlı bir boydur. Kaşgarlı Mahmud, Salgur adı ile verdiği bu boyu Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde saydığı 22 Oğuz boyu içinde 5. sırada gösterir ve damgalarını verir. Oğuz Kağan’ın oğlu Dağ Han’ı Salur boyunun atası sayar. Simgeleri bir kartal türü olan uçkuştur. Salur sözcüğü“nerede olsa kılıcı ve topuzu iş görür” anlamındadır. Salur boyu diğer Oğuz boylarının aksine bir hükümdar çıkaramamıştır. Salur boyunun en etkin olduğu dönem İslamiyet’in kabulünden sonra olur.

18) Eymür Boyu

Oğuz Türklerinden Üçok koluna mensup olan Eymür boyu, Divan-ı Lügati’t-Türk’te 11. sırada yer alır. Oğuz Kağan’ın oğlu Dağ Han’ın soyundan gelirler. Eymür adı Dağ Han’ın oğlu Eymür’ün soyundan geldikleri için kullanılır.  Simgeleri uçkuş olan Eymür boyu, Anadolu’ya ilk gelen Türk boyudur. Bu durum mezar taşlarından kanıtlanabilmektedir. Eymür, kelimesi “zengin varlıklı” anlamındadır.

19) Ulayundluğ Boyu

Ulayundluğ boyu, Oğuz Türklerinin Üçok kolundandır. Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Ulayundluğ boyunu 17. sıraya koyar. Ulayundluğ boyu, Oğuz Kağan’ın Oğlu olan Dağ Han’ın soyundan gelir. Simgeleri uçkuştur. Ulayundluğ, “Kısrakları, hayvanları iyi” anlamına gelir. Ulayundluğ, Ulanyundluk, Alayantlı ve Alayuntlu gibi isimlerle de anılır.

20) Yüreğir Boyu

Üçok koluna mensup olan Yüreğir boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Dağ Han’ın soyuna dayanmaktadır. Simgeleri, Dağ Han’ın soyundan gelen Salur, Eymür ve Ulayundluğ boyları ile ortak olan uçkuştur. Yüreğir sözcüğü, “işleri iyi, düzenli” anlamına gelir ve Üreğir biçiminde de kaynaklarda görülebilir. Yüreğir boyu, Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya yerleşmişlerdir. Adana’nın Yüreğir ilçesinin adını bu boydan aldığı bilinmektedir.

21) İğdir Boyu

İğdir boyu, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna bağlı olup Oğuz Kağan’ın oğlu Deniz Han’ın soyundan gelir.   Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde İğdir boyunu 22 Oğuz boyu arasında 14. sıraya koyar ve damgalarını belirtir. İğdir kelime anlamı ile “iyilik, büyüklük ve yiğitlik” anlamındadır. Simgeleri yırtıcı bir kuş türü olan çakırdır.

22) Büğdüz Boyu

Büğdüz boyu, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna bağlıdır. Kaşgarlı Mahmut, Büğdüz boyunu 8. sıraya koyarak Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde bulunan 22 Oğuz boyuna dahil eder. Büğdüz boyu, Oğuz Kağan’ın oğlu Deniz Han’ın soyuna mensuptur. Simgeleri çakırdır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Cami’üt-Tevarih adlı eserinde Büğdüz sözcüğünün “herkese karşı alçak gönüllü, hizmet eder” anlamında verir. Büğdüz boyu, Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesinde rol oynamıştır.

23) Yıva Boyu

Yıva boyu, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna mensuptur. Oğuz Kağan’ın oğlu Deniz Han’ın soyuna dayanmaktadırlar. Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde Yıva boyunu 22 Oğuz boyu arasında 4. sıraya koyar ve damgalarını göstererek boyun adının İva, Ava, Yava gibi söyleniş farklılıklarını belirtir. Yıva sözcüğüne “derecesi her şeyden üstün olan” anlamı verilir. Simgeleri çakırdır. Orta Asya’yı terk ederek Suriye civarlarına yerleşen Yıva boyu, Fatih Sultan Mehmet döneminde Karadeniz bölgesine yerleştirilir.

24) Kınık Boyu

Kınıklar, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna bağlı bir boydur. Kaşgarlı Mahmud, Kınık Boyunu Divan-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde sıraladığı 22 Oğuz boyunun ilk sırasına yerleştirir. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani, Cami’üt-Tevarih adlı eserinde Kınık boyunu 24. sırada gösterir. Damgaları iki eserde de verilir. İğdir, Büğdüz, Yıva boyları ile birlikte Oğuz Kağan’ın oğlu Deniz Han’ın soyuna dayanan Kınık boyunun simgesi çakırdır. Reşidüddin Fazlullah-ı Hemedani,  Kınık sözcüğünün anlamının “her yerde yüce” olduğunu söyler. Selçuklu Devleti’nin kurucusu olan Kınıklar Anadolu topraklarını Türklere açan siyasi güçtür. Moğol istilasından kaçan Oğuz boylarını Anadolu’ya yerleştirilmesinde en etkin rolü üstlenmiştir.