Orhun Türkçesi Dönemi ve Eserleri
Türkçe, birçok dil âlimi ve dil profesörünün inceleme konusu olmuştur. Bu bakımdan Türkçe dil tasniflerinde farklı fikirler ortaya atılmış ve Türkçe farklı dönemlere ayrılmıştır. Ancak bu dönemlerin ortak özelliği Türkçenin basit yaratılışlı bir dil olmadığı ve bu dilin geçmişinin milattan önceye kadar uzanmış olmasıdır. Türkçe, 1825’ten itibaren artık Kutadgu Bilig’i milat kabul etmemekte; Orhun Türkçesini milat kabul etmektedir. Peki, nedir Orhun Türkçesi ve bu dönem eseleri…
Orhun Türkçesi ya da bilim aleminde bilinen adıyla Köktürkçe ( Kimisi buna Göktürkçe demektedir ama Eski Türkçede k < g değişimi henüz yaşanmadığı için bu yazıda Göktürkçe değil Köktürkçe olarak bahsedilecektir. ) Göktürk Kağanlığının kullandığı ve kendine özgü bir alfabesi olan, üstelik Türkçenin bilinen ilk yazılı eserlerinin verildiği dil dönemidir. Bu dil dönemi, bengü taşların keşfedilmesiyle başlamıştır bizim için. Bengü taşlardan kastım ise Orhun ya da Göktürk anıtları...
Köktürk anıtları ya da Orhun yazıtları Göktür Kağanlığına aittir. Göktürk kağanlığı ise tarihte ilk Türk adını kullanıldığı bilinen bir Türk devletidir. Tarih boyunca iki şekilde karşımıza çıkar ve çıktığı iki şekilde de bize dil yadigarı bırakmıştır.
I.Göktürk Kağanlığı 552 – 558 yılları arasında hüküm sürmüş ve daha sonra Çin esaretine düşmüştür. II. Göktürk Kağanlığı ise Çin’e isyan ederek bağımsızlığını kazanmıştır. Bu kağanlık ise 582-630 arasında hüküm sürmüştür. I.Göktürk Kağanlığı zamanından kalan yazıt Tapar Kağan zamanında bulunmuş Soğutça yazılmış Bugut anıtıdır. Bu yazıtın bize gösterdiği tarih 580’dir ve yazıt başka bir dille yazıldığı için dil çalışmalarında değil tarih çalışmalarında önem arz etmiştir. Yalnız bazı araştırmacılar, bu yazıtın Soğutça olduğunu ileri sürerek I. Göktürk Kağanlığının Türkçeyi yazı dili olarak kullanmadığını ileri sürmektedir. Yalnız bu Batılı bilginler, Türk devletlerinin birden fazla yazı dilini kullanabildiklerini unutmuş olacaktır…
Türklerin ilk yazıtı Bugut anıtıdır ama en zengin Türkçe ilk yazıtı II. Göktürk Kağanlığı zamanında Köl/ Kül Tigin tarafından birincisi dikilen ve Orhun vadisinde bulunan Göktürk yazıtlarıdır. Köl/ Kül Tigin anıtı, 21.08.732 yılında dikilmiştir ve bu anıt, 25 Kasım 1893 tarihinde V.Thomsen tarafından çözülmüştür. Hatırlatmakta fayda var ki Türkoloji ilmi, Osmanlı zamanında dahi var olan bir bilim dalıydı ve 1893 yılında kadar Türklerin en eski eseri Karahanlı dönemine ait olan Kutadgu Bilig sayılıyordu. Kutadgu Bilig 1069 yılında yazılan eserdi, Köl/ Kül Tigin anıtı ise 732… Bu bakımdan Türkçe, anıtların bulunmasından itibaren dil tarihini 337 yıl geriye almış ve Türk dili eğitimlerine Orhun Türkçesi dönemini gramer ve edebiyat olarak eklemiştir.
Yukarıda bahsi geçen bengü taşlar (bengü taş ibaresi yazıtların içinde geçmektedir, bu bakımdan araştırmacıların birçoğu bu adla yazıtları anmaktadır. Bengü Eski Türkçede “sonsuz” anlamına gelmektedir.) II. Göktürk Kağanlığı eserlerindedir. Bu taşları diktiren ve yazdıran da Köl/ Kül Tigin; Bilge Kağan olmak üzere iki prens ve Vezir Tonyukuk olmak üzere bir devlet görevlisidir.
İşte Köktürk Kağanlığı dönemini kapsayan ve şuanda Türkçenin bilinen ilk yazılı eserlerinin verildiği bu döneme Eski Türkçe dönemi denir. Bu dönemdeki eserler Köktürk devleti için taş üzerine yazılan eserlerdir; Uygur döneminde ise parşömen kullanılmıştır.
Eski Türkçe Dönemine Ait Yazıtlar
- Çoyr Yazıtı
- Hoytu Tamir Yazıtı
- Ongin ( Işbara Tamgan Tarkan ) Yazıtı
- İhe – Huşoku ( Köl İç Çor ) Yazıtı
- İhe – Aşete ( Altun – Tamgan Tarkan ) Yazıtı
- Bayın Çokto ( Tonyukuk) Yazıtı
- Birinci Orhun ( Köl / Kül Tigin ) Yazıtı
- İkinci Orhun ( Bilge Kağan) Yazıtı
- İhe – Nûr Yazıtı
- Hangiday Yazıtı
Yukarıda sayılan 10 adet yazıttan Köl / Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları en uzun ve dil malzemesi olarak en zengin yazıtlardır. Diğerleri ya hasar görmüş ya da birkaç cümle ile sonlandırılmıştır. Şimdi yukarıdaki yazıtları teker teker açıklayalım:
1. Çoyr Yazıtı: Türklerin bilinen ilk yazıtıdır. Sadece 6 satırdan oluşmaktadır. 687 – 692 yılları arasında dikildiği tahmin edilmektedir. Ondan önce bulunan Bugut, 580 yılında bulunmasına rağmen Soğutça yazıldığı için bazı araştırmacılar tarafından kuşku edilmiştir.
2. Hoytu Tamir Yazıtı: Bu yazıtın diğer yazıtlardan bir farkı vardır. Diğer 9 yazıt taş üzerine “tokılarak” yazılmışken bunlar kaya üzerine boya ile yazılmış 34 parçadan oluşan kaya takımıdır. Üstelik buradaki yazılar okunabilmektedir. Bugüne çözülerek yayımlanan 21 parçada toplam 42 satır vardır. Okunan metinde, Tarduşların kağanı Köl İç Çor’un Türgiş kavmi ile savaşı anlatılmaktadır. Ayrıca Tarduşlar’ın Beş Balık şehrine olan akınları da konu olmaktadır. Hoytu Tamir Yazıtı araştırmacıları ikiye bölen bir yazıttır çünkü Osman Fikri Sertkaya gibi ilim adamları bu yazıtları Uygur dönemi metni olarak değerlendirmekte, Ahmet Bican Ercilasun ise yazıtları Köktürk dönemi olarak kabul etmekte ve kayaların yazılma tarihini 717 – 720 olarak belirtmektedir
3. Ongin (Işbara Tamgan Tarkan) Yazıtı: 719 -720 yılları arasında yazılan 19 satırlık yazıttır.
4. İhe – Huşoku (Köl İç Çor) Yazıtı: 723- 725 tarih aralıklarında yazıldığı bilinen 29 satırlık bir yazıttır.
5. İhe – Aşete (Altun - Tamgan Tarkan) Yazıtı: Küçük bir yazıt olan Altun – Tamgan yazıtı 10 satırdan oluşmaktadır ve 724 yılında yazılmıştır.
11. Bayın Çokto (Tonyukuk) Yazıtı: Orhun yazıtları olarak tanımlanan yazıtların en önemlisidir. Bu yazıt, vezir Tonyukuk’un kendi isteğiyle dikilip onun tarafından yazılan ve diğer iki yazıttan – mesafe olarak – daha ileride olan yazıttır. Köl / Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarındaki bilgiler birbiriyle hemen hemen aynıdır ama bu yazıttaki bilgiler diğerlerinden farklı ve daha kapsamlıdır. 725 – 726 yılında dikilen bu bengü taşta, Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu, İlteriş ve Kapgan Kağanın yıllarında Oğuzların Kırgızlarla, Türgişlerle ve Çinlilerle yaptığı savaşlar anlatılmaktadır. Bu olaylar anlatırken Tonyukuk birinci tekil anlatımı tercih etmiştir ve bu bakımdan da Tonyukuk yazıtı edebiyatımızın hatırat türündeki ilk örneğini temsil eder. Aynı zamanda tarihi olaylar anlatıldığı ilk Türk tarihçisi olarak Tonyukuk gösterilir.
Bengü taştaki toplam satır sayısı 62’dir ve bu taşlardaki anlatım halk dili denecek kadar özel, ayrıntısız ve yalındır. Kimi zaman atasözü ve deyim dahi kullanılmıştır.
12. Birinci Orhun (Köl / Kül Tigin) Yazıtı: 732 yılında, Bilge Kağan’ın isteği üzerine dikilmiştir. Tüm yazıtların Batı tarafı yani Çin’e bakan tarafı Çince yazıldığı gibi bu yazıtında Batı tarafı Çince yazılmıştır. Yazıtın yazarı yani taşa “tokıyanı” Yollug Tigin’dir. Bu yazıtta Çin esareti, bu durumdan kurtuluş ve Köl Tigin’in maceralı hayatı anlatılmaktadır. Köl Tigin yazıtı sanatkarane üslupla yazılan ilk eserimizdir.
13. İkinci Orhun (Bilge Kağan) Yazıtı: 735 yılında Bilge Kağan’ın oğlu Tengri Kağan tarafından dikmiştir. İçerik olarak Köl / Kül Tigin anıtı arasında pek fazla fark yoktur ama bu anıt da güçlü bir hitabet gücüyle yazılmıştır. Bu bakımdan Türk edebiyatının hitabet edebiyatına ilk örnek Bilge Kağan anıtıdır.
14. İhe - Nûr Yazıtı: 730 yılında dikilen bu anıt sadece 6 satırdır.
15. Hangiday Yazıtı: 4 satırdan meydana gelen küçük bir anıttır.