Orhun Türkçesi Metinlerinin Bulunuşu ve Yayınları

Türk Runik harfli yazıtların bulunuşu ile üzerinde yapılan çalışmalar arasında üç yüzyıllık bir zaman vardır.  Üstelik bu yazıtlar bulunduğunda Türklerin ilk yazılı eseri Kutadgu Bilig olarak bilindiği için Kutadgu Bilig kağıda yazıldığı ve Arap alfabesi kullanıldığı için yazıtların Türklere ait oldukları da tartışma konusu olmuştur. Bu yazıtların bulunuşu Türk dil tarihini tamamen değiştirmiştir. Önemlidir ve bu bakımdan üzerinde çok fazla çalışma olmuştur.

Bu yazıtların bulunuşu kalabalık bir konudur, bu bakımdan da madde madde açıklamak daha makbul olacaktır.

Yazıtlardan İlk Kez Bahseden Üstünde Bilimsel Bir Çalışma Yapmayan Gezginler ve Bilginler

• 13.yy’da Alâeddin Ata Melik Cüveyni “Tarih-i Cihangüşa” adlı eserinde Türk Runik harfli metinlerden söz etmiştir.

• 15.yy’ın ilk yarısında İbni Arabşah’ın “Acabi’ül Makdûr fi Nevâib-Teymur” adlı eserinde Türk Runik harfli metinlerden bahsedilmiştir.

• 17.yy’da tam olarak 1675 yılında, N.Milesco, gezi notlarında bu yazıtlardan bahseder. Bu yazıtlar, Yenisey ırmağındaki yazıtlardır, yani Yenisey Yazıtları. ( Ek Bilgi : Milesco, Rus Çarı Aleksi Mihayloviç’in elçisi olarak Çin’e giderken görmüştür bu yazıtları.

Yazıtların Bilim Dünyasında Yankı Uyandırmasını Sağlayan Çalışmalar

• 1721 – 1722 yıllarında Strahlenberg ve Messerschmidt Yenisey ırmağı civarında botanik ile ilgili bir çalışma yapmak üzere bulunmuşlardır. Bu çalışma esnasında ikisi de Türk Runik harfli yazıtları görmüşlerdir. Strahlenberg İsveçlidir, Messerschmidt Almandır. İkisi de memleketlerine döndüklerinde burada gördüklerini birbirlerine gönderme ve ortak bir kitap çıkarma kararı almışlardır. Yalnız Messerschmidt yayınevine notlarını göndermeyince 1730 yılında Philip Johan von Strahlenberg Das Nord-und Ostliche Theil von Europa und Asia ( Asya ve Avrupa'nın Kuzey ve Doğu Kıyıları) adlı çalışmasını yayımladı. Bu çalışma bilim dünyasının ilgisini bu taşlara vermesini sağladı.

Yazıtların Bilim Dünyasına Tanıtılması ve Yazıtlara Yapılan İlk Heyetler

• Yazıtlara ilk heyet 1887 – 1888 yılları arasında gitmiştir. 

• Orhun Türkçesi metinlerindeki alfabe, İskandinav ülkelerindeki runik sisteme benzemektedir. Bu bakımdan bu yazıtlara giden ilk heyet Aspelin başkanlığındaki Finlandiyalı heyettir. Bu heyetler Güney Sibirya’ya gitmiştir.

Yazıtlar ile İlgili Yapılan Çalışmalar ve Keşifler

• Finlandiya’dan giden heyetler Yenisey bölgesine gitmişlerdir. Bu heyetler, Yenisey bölgesindeki mezar taşları da dahil olmak üzere bulunan birçok yazıtın haritasını çıkarmışlardır.  Bu heyet, 1889 yılında yaptığı çalışmaları yayımlamışlardır. Bu çalışmanın adı : Inscriptions de l'Orkhon. (Bu yazıtlar Kül / Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarıdır.)

• Nikolay Mihayloviç Yadrintsev, 1889 yılında Moğolistan’da iki büyük yazıtı bulmuş ve 1890 yılında bu yazıtlarla ilgili yazıtlar hakkındaki çalışmasını yayımlamıştır.

• 1892 yılında ikinci kez Fin heyeti A.O.Heikel başkanlığında bölgeye gitmiştir.  Aynı yılda ikinci çalışma yayımlanmıştır : Helsingborg: Recuilles par l'expèdition finnoise 1890 et publièes par la Sociètè finno-ougrienne.

• 1892 – 1899 yılları arasında Alman asıllı Radloff, Rus heyeti ile birlikte Orhun Yazıtlarını araştırmak için gitmiştir. Ardından Orhun yazıtlarının bir atlasını çıkarmıştır. “Atlas der Altertümer der Mongole” adlı eserini (St. Petersburg’ta bastırmıştır.

DİKKAT:

Bu dönemde yapılan çalışmalar sonucunda Köl Tigin yazıtının Çince yazılan batı kısmı okunmuş, çözülmüş ve bu zamana kadar “esrarengiz” yazı olarak anılan alfabenin Türklere ait olduğu anlaşılmıştır.

Yazıtların Türklere Ait Olduğunun Anlaşılması ve Bunun Üzerine Yapılan Çalışmalar

• Yazıtların dilini, elinde herhangi bir bulgu olmadan çözen kişi Danimarkalı dil bilimci Vilhelm Thomsen’dır. Türk runik alfabe sistemini çözen V.Thomsen bu çalışmasını 15 Aralık 1893 yılında Kopenghan’daki Danimarka Bilim  ve Edebiyat Kraliyet Akademisi’nde açıklamıştır.

• 19 Ocak 1894 yılında, W.Radloff iki büyük yazıtın ilk tercümesini yapmıştır. Eserini üç  kısımda yayımlamıştır. Radloff’un 1894 yılının mart ayında yayınlanan eserinin ilk kısmı Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının transkripsiyonu, çevirisi ve metni  yayımlanmıştır. Aynı yılın mayıs ayında da eserin ikinci kısmı yayınlanmıştır. Burada da iki yazıttaki sözcüklerin anlamlarını içeren sözlük kısmı ve  W.p. Wassilijew’in yaptığı Çince kısmın çevirisi bulunmaktadır. Üçüncü kısımda da Ongin’den Karabalsagun’a kadar keşfedilen yirmi kadar yazıtı içermektedir. Üçüncü eserde bu yirmi kadar yazıt hakkında bilgi, sözcüklerdeki ekler hakkında açıklama, sözcüklerin morfolojisi ve yeni açıklama denemeleri verilmiştir. Yalnız Radloof’un eseri aceleye geldiği için aslında daha dikkatli bakıldığında yapılmaması gereken hatalar yapmıştır. O zamanlar Thomsen ile Radloff’un yazıtları okumak için bir yarışa girdiği bilinmektedir

• 1896 yılında Thomsen, Orhun Yazıtlarının okuma denemesini Radloff’tan iki yıl sonra  yapmış ama daha iyi bir çeviri yapmıştır.  Thomsen, Radloff’un da yardımıyla Türk runik sistemini çözdükten 3 yıl sonra Orhun Yazıtları adlı eserini yayımlamıştır. Thomsen eserinin ilk kısmında alfabe hakkında bilgi vermiş, bu yazıların kökeni hakkında ayrıntılı bir açıklama yapmıştır. Eserinin ikinci kısmında Çin kaynaklarını esas alarak Köktürk devletinin tarihini açıklamış, Kül Tigin ve Bilge Kağan’ın  transkripsiyonunu  ve Fransız tercümesini vermiştir. Ayrıca eserde Kült Tigin’in Çince yazılan batı yüzünün tercümesini yapan E. H. Parker’in metni bulunmaktadır.

• Radoff, 1897 yılında kendi eserlerini gözden geçirmiştir ve yazıtları yeniden yayımlamıştır. 1897 yılında yayımlanan bu eserinde Köktürk yazısının  grameri  verilmekle birlikte  Bilge Kağan yazıtının tercümesi ve çeviri yazısı verilmektedir.  Bu metinlerden sonra da bir sözlük kısmı verilmiştir. Ayrıca bu eserde W.Barthold’un yazıtların tarihi hakkındaki çalışması verilmektedir.

Yazıtlar Hakkında Osmanlı Devleti’nde Yapılan Çalışmalar

Yazıtların çözülmesinden sonra Osmanlı Devleti de bu yazıtlara ilgi göstermeye başlamıştır. O zamanlar Osmanlı Devleti, Tanzimat döneminin ilk evresini yaşamaktadır.

• Yazıtlar hakkında ilk çalışma Şemsettin Sami yapmıştır. Bu yazıtları tanıtan bir yazı yazmıştır.

• Radloff ve Thomsen’in çalışmalarını örnek alan Şemsettin Sami bir okuma denemesi yapmıştır. Aynı keza Necip Asım Yazuksuz da okuma denemelerinde bulunmuştur.

• Yukarıda bahsedilen  iki çalışma, “Orhun Yazıtları, Türkçedeki İlk Çalışmalar” adıyla 2011 yılında Mustafa Balcı tarafından yayına hazırlanmıştır.

• 1924 yılında Necip Asım “Orhun Abideleri” adlı eserini yayımlamıştır.

• Ragıp Hulusi Özdem “ Moğolistan’daki Türkçe Kitabeler” adlı eserini 1935 yılında yayımlamıştır. Bu eser, Almancadan çeviridir.

• 1936 – 1941 yılları arasında Hüseyin Namık Orkun bugün hala değerini koruyan önemi bir çalışmaya imza atmıştır. “Eski Türk Yazıtları I. – IV.” adlı eserini yayımlamıştır.

• 1943’te Nihal ATSIZ, “Türk Edebiyatı Tarihi” adlı eserinde Tonyukuk ve Kül Tigin yazıtlarının günümüz Türkçesine çevrilmiş hallerini vermekle kalmamış, bu yazıtlar hakkındaki görüşlerini de bildirmiştir.

• 1970 yılında Muharrem Ergin “Orhun Abideleri” adlı eserini yayımlamıştır. Üç büyük yazıt da buradadır.

• 1988 yılında Talat Tekin “Orhon Yazıtları” adlı eserini yayımlamıştır.

• 1994 yılında Talat Tekin “Tunyukuk Yazıtları” adlı eserini ayrıca yayımlamıştır.

• 1995 yılında TİKA, Moğolistan’daki yazıtların atlasını çıkararak yayımlamıştır.

• 1995 yılında Osman Fikri Sertkaya, Göktürk Meseleleri adlı eserini yayımladı.

Yazıtlar Hakkında 200’li Yıllardan Sonra Yapılan Çalışmalar

• TDK, Osman Fikri Sertkaya ve Ahmet Bican Ercilasun ile ortak yürüttükleri Moğolistan’daki yazıtlarına albüm çalışmasının ilk albümü yayımlamıştır. ( Orkun Dergisi, 41.sayı, Dünü ve Bugünü İle Moğolistan'daki Türk Anıtları Projesi (II) Yrd.Doç.Dr. Cengiz Alyılmaz)

• 2002 yılında TDK “Doğu Avrupa'daki Göktürk (Runik) İşaretli Yazıtlar” adlı ikinci albüm projesini İsmail Doğan adı ile yayımlamıştır.

• 2004 yılında Arpad Berta, Köktürk yazıtları ile ilgili okuma denemelerini “Sözlerimi İyi Dinleyin

• :Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını” adlı eserini TDK basımıyla yayımladı. Berta’nın çalışması önemlidir çünkü kendi okuma denemelerinin yanı sıra bugüne kadarki tüm okumaları de vermiştir. Ayrıca üç büyük yazıt dışında diğer bazı küçük yazıtları da okumayı denemiştir.

• Erhan Aydın, “Orhon Yazıtları  Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor, Kömen Yayınları” adındaki eserini 2012 yılında yayımlamıştır.

• 2013 yılında Rysbek Alimov , Dr. Erhan Aydın , Fikret Yıldırım birlikte

  Yenisey - Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig” adlı eseri yayımladılar.

Orhun Türkçesi Hakkında Yazılan Dil  Bilgisi Kitapları

• Eski Türkçe hakkında en temel gramer kitabı Annemaria von Gabain tarafından 1941 yılında “Eski Türkçenin Grameri” adı altında yayımlanmıştır. Bu eserde sadece Köktürk yazıtları değil Uygur eserleri de incelenmiştir. Eser, bugün dahi başvurulan önemli bir kaynaktır.

• Talat Tekin Amerika’da doktora tezi olarak hazırladığı “Orhon Türkçesi Grameri” adlı eserini 1968 yılında tamamladı.

• 1980 yılında A. N. Kononov kendisinden önce yapılan diğer yayınları gözden geçirerek eski Türkçenin gramerini hazırladı.

• Talat Tekin, 200 yılında “Orhon Türkçesi Grameri” adlı eserini doktora tezini genişleterek yayımladı.

• Marcel Erdal 2005 yılında eski Türkçenin gramerini yayımlamıştır ama bundan önce eski Türkçe ile ilgili sorunlarla ilgili makaleler de yayımlamıştır.

Eski Türkçe İle İlgili Sözlükler

• 1968 yılında Ahmet Caferoğlu, Uygur Türkçesi Sözlüğü adlı eserini yayımlar.

• 1969 yılında D. Slovar Rusça olarak Eski Türkçenin Sözlüğü adlı eserini yayımlar.

• 1972 yılında Sir Gerald Clauson “13.yy Öncesi Türkçesinin Etimolojik Sözlüğü” adlı eserini yayımlar.