Paris Antlaşması Önemi, Nedenleri ve Sonuçları

Paris Antlaşması (1856), bir barış antlaşması olarak görülse de gerçekte bir ateşkes anlaşmasıdır. Antlaşma, Karadeniz'i tarafsız hale getirmiştir.

Paris Antlaşması, Kırım Savaşı’nı sona erdiren; Osmanlı’yı Avrupa’ya dahil eden; Rusya tehlikesini bertaraf eden ve Avrupa’da güçler dengesini tekrar kuran bir antlaşmadır. 1856 yılında imzalanan antlaşma, 1870 yılına kadar ateşkes sağlamıştır. Antlaşma, Osmanlı için bir dönüm noktasıdır. İmzacı devletler vaatlerini yerine getirmese de Osmanlı için zafer niteliği taşımaktadır. 

Paris Antlaşması Nedir?

Paris Antlaşması, 30 Mart 1856 tarihinde altı devlet arasında imzalanan bir barış antlaşmasıdır. Paris’te imzalanan antlaşmada Osmanlı İmparatorluğu, İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Prusya İmparatorluğu, Piyemonte Krallığı yer aldı. İngilizce, Fransızca ve Osmanlı Türkçesinde yayımlanan antlaşma, Osmanlı’nın Rusya ile birlikte elde ettiği Kırım Savaşı zaferinin ardından imzalanmıştır.

Kırım Savaşı’nın ortaya çıkardığı durum, tarafları barış masasına oturmaya zorladı. Fransa, İngiltere ve Avusturya temsilcileri arasında 21 Şubat 1856 tarihinde ön görüşme yapıldı. Taraf devletlerin temsilcileri, 25 Şubat 1856 tarihinde Paris’te barış görüşmelerine resmen başladı. Antlaşma, toplam 34 madde halinde 30 Mart 1856 tarihinde imzalanırken, görüşmeler devam etti ve 16 Nisan tarihine kadar 21 oturum yapıldı. 27 Nisan 1856 tarihinde ise tasdiknâmelerin mübadelesi yapıldı.

Barış görüşmeleri, ev sahibi Fransa’nın temsilcisi Kont Walewsky başkanlığında yürütüldü. Görüşmeleri Osmanlı Devleti adına Sadrazam Mehmed Emin Âlî Paşa ve Paris sefiri Mehmed Cemil Bey yürüttü. Ev sahibi Fransa’nın temsilcileri ise, Kont Florian Colonna Walewsky ve Baron Bourqueney oldu. İngiltere’den Lord Georg Clarendon ve Lord Cowley’in katıldığı görüşmelerde, Avusturya’yı Kont Boul ve Josef Alexander Hübner temsil etti. Rusya adına ise, Kont Aleksej F. Orlow ve Baron Filipp I. Brunnov barış görüşmelerine katıldı. Prusya temsilcileri Manteuffel ve Hatzfeldt olurken, Piyemonte Krallığı (Sardinye) ise Kont Cavour ve Marki Villamarina tarafından temsil edildi.

Paris Antlaşması'na katılan devlet temsilcileri...

Paris Antlaşması Maddeleri

Paris Barış Antlaşması, Kırım Savaşı’na katılan müttefik devletler arasında -tam bir işbirliği olmasa da- imzalanmıştır. Avusturya'nın ültimatomu sonucu Rusya’nın da kabul ettiği antlaşma, Kırım Savaşı'nı resmen barışa dönüştürmüştür. Antlaşmada, başta Osmanlı olmak üzere imzacı devletler için önemli kararlar alınmıştır.

Paris Barış Antlaşması maddelerinin tamamı 34 maddedir. Bu maddelerin başlıcaları özetle şunlardır;

• İmzacı devletler, savaşta işgal edilen toprakları iade edecektir. Sınırlar değişmeyecek ve mevcut statüko devam edecektir.
• Savaş sırasında esir alınanlar karşılıklı olarak iade edilecektir.
• Osmanlı, Avrupa’nın bir üyesi olacak; bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü Avrupa devletleri tarafından garanti altına alınacaktır.
• Osmanlı, Avrupa devletler hukuku ve haklarından faydalanabilecektir. Bu konuda Osmanlı ile imzacı devletler arasında herhangi bir anlaşmazlık olursa, taraflar diğer yollara başvurmadan önce ilk olarak imzacı devletlerin arabuluculuğunu kabul edecektir.
• 28 Şubat 1856 tarihinde Osmanlı’nın ilan ettiği Islahat Fermanı, ilgili devletler tarafından kabul edilecektir. Bu fermana göre ilgili devletler, Osmanlı’nın iç işlerine karışmayacaktır.
• 13 Temmuz 1841 tarihli Londra Antlaşması aynen yürürlükte kalacaktır. Buna göre Akdeniz ve Karadeniz boğazlarının kapalı kalmasına yönelik maddelerin devamlılığı kabul edilecektir.
• Karadeniz’deki askerler tecrit edilecek, tersaneler yıkılacak, donanma bulunmayacak ve deniz tamamen tarafsız olacaktır.
• Antlaşmayı imzalayan devletlerin temsilcilerinden Tuna Komisyonu kurularak, Tuna’da ulaşım serbestisi yeniden sağlanacak ve serbestinin devamlı olması temin edilecektir.
• Günümüz Romanya topraklarını içeren Eflak ve Boğdan eyaletlerine muhtariyet verilerek, imzacı devletlerin ortak garantisi altına alınacaktır. Bu eyaletlerde birer meclis oluşturulacak ve hiçbir devlet iç işlerine müdahale etmeyecektir.
• Sırbistan'ın Osmanlı’dan aldığı haklar ve imtiyazlar, imzacı devletlerin ortak garantisi altında olacaktır. Osmanlı, Sırbistan'a izinsiz askeri müdahalede bulunmayacaktır.
• Müttefik ülkeler, savaş sırasında düşman tarafını tutan veya düşmanın hizmetinde bulunan tebaalarını affedecektir.
• Rusya, Kars Kalesi ile birlikte elindeki diğer yerleri Osmanlı’ya iade edecektir. Müttefikler ise, Kırım'da elde geçirdikleri bölgeleri Rusya'ya geri verecektir.

Paris Antlaşması’nın Önemi

Paris Antlaşması, Kırım Savaşı’nı ve Rusya’nın Avrupa üzerindeki üstünlüğünü sona erdiren bir antlaşmadır. Ekim 1853 tarihinde başlayan ve ülkeler için büyük kayıplara yol açan Kırım Savaşı’nı 3 yıl sonra sona erdiren antlaşma, bu bakımdan büyük önem arz etmektedir.

Osmanlı ve Avrupa tarihi ve siyasi gelişmeleri açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Paris Antlaşması, bir barış antlaşması olduğu halde barış ile doğrudan ilgisi olmayan deniz savaşı hukuku gibi konular da görüşülerek karara bağlanmıştır. Bu durum, uluslararası örgütlenmenin güç kazandığını ortaya koymuştur. Bu açıdan antlaşma, ayrıca önem kazanmıştır. Ayrıca, Avrupa devletleri arasındaki dengeleri değiştiren en önemli antlaşmalardan biridir.

Antlaşmanın diğer önemi ise, Osmanlı Devleti'nin davet üzerine antlaşmaya katılmasıdır. Bu antlaşmaya kadar sadece Hıristiyan devletlere dayandırılmış ve bu devletlerle sınırlandırılmış Avrupa sistemi, Paris Antlaşması ile -şeklen de olsa-Hıristiyan topluluğun sınırları dışına taşınmış; Osmanlı da bu sisteme dahil edilmiştir .

Antlaşma ayrıca şu açılardan da önemlidir; 

• Osmanlı Devleti, Avrupa devleti sayılmıştır.
• İngiltere ve Fransa, menfaatlerine karşı girişimlere seyirci kalmamıştır.
• Karadeniz tarafsız hale gelmiştir; ticari gemilere açılmıştır.
• Osmanlı, Kırım Savaşı’nda galip geldiği halde mağlup duruma düşürülmüştür.
• Osmanlı üzerinde emelleri olan Rusya, geri adım atmak zorunda kalmıştır.
• Akdeniz, İngiltere ve Fransa için güvenli hale gelmiştir.
• Avrupalı devletleri Osmanlı’nın içişlerine karışmaya başlamış; egemenlik haklarına müdahale etmişlerdir.
• Balkan milletlerinin bağımsızlığına temel oluşturmuştur.

Paris Antlaşması’nın devletler açısından önemi şöyledir;

Avrupa açısından önemi: Dünyada Rusya tarafından bozulan uluslararası dengenin tekrar tesis edilmesi sağlanmıştır. Osmanlı’nın Avrupa sistemine dahil edilmesi, Avrupa devletlerinin Osmanlı üzerindeki gelecek planlarına temel oluşturmuştur. Ayrıca, Rusya tehdidi bertaraf edilmiş; Avrupa devletleri için Doğu’ya ticaret kapıları açılmıştır.

Osmanlı açısından önemi: Antlaşma, Osmanlı için de Rusya tehlikesini sona erdirdi. Osmanlı, kendisine yönelik tehditlere karşı Avrupa’nın hak ve hukuk sistemlerinden faydalanma imtiyazı elde etti. Bağımsızlığı, toprak bütünlüğü ve bekası Avrupa devletlerinin kefilliği altına alındı.

İngiltere açısından önemi: Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması’ndan en kârlı çıkan devlet İngiltere’dir. İngiltere, Karadeniz’deki Rusya donanmalarının ve tersanelerinin kaldırılması ile yeni ticaret bölgelerine açılma fırsatı buldu. İngiltere’nin Osmanlı üzerindeki nüfuzu daha da artarken, Anadolu’da demiryolu yapım hakkı kazandı. İlk kez dış borç isteyen Babıâli’ye borç veren iki devletten biri oldu.

Fransa açısından önemi: Paris Antlaşması’ndan Fransa da birçok yönden memnundu. Rusya, “Kutsal Yerler Sorunu” bahanesi ile Akdeniz’e inerek Fransa’nın nüfuz ettiği alanlara göz dikmişti. Bu sebeple Kırım Savaşı’na katıldı. Paris Antlaşması, Fransa için açısında önemli bir tehdit olan bu durumu önledi. Koalisyon Savaşlarından beri Fransa’ya karşı kurulan bütün ittifak antlaşmaları da bu savaşla hükmünü kaybetti. Antlaşma ev sahipliği yapması da, Fransa’ya Avrupa siyasetinde yeniden üstünlük ve imtiyaz sağladı. 1798 yılında Mısır’ı işgal edilmesi ile Osmanlı nezdindeki itibarını da yeniden kazanan Fransa, Ön Asya ve Doğu Avrupa’da etkinliğini iyice artırdı.

Rusya açısından önemi: Paris Antlaşması, uzun vadede Osmanlı’nın varlığına yönelik maddeler içeren bir antlaşmadır. Rusya, İngiltere ve Fransa ile birlikte hareket etmiş; antlaşmanın ruhuna aykırı şekilde Osmanlı topraklarından pay almak için mücadele etmiştir. Osmanlı ile ilgili kısa vadeli planlarını ertelemek zorunda kalan Rusya, antlaşma ile farklı fırsatları değerlendirmeyi denemiştir.

Piyemonte açısından önemi: Paris Antlaşması’na katılan devletlerden Piyemonte, İtalyan Birliği kurma düşüncesini uluslararası bir kuruluşta tanıtma ve savunma fırsatı buldu. Ayrıca, İtalyan Birliği sorununu Avrupa politikasının bir parçası haline getirmiş oldu.

Prusya açısından önemi: Almanya’daki küçük temsilciliklerden biri olan Prusya, yıllar sonra Alman Birliği’ni kurabilecektir. Friedrich II (Büyük Friedrich) ve Otto von Bismarck‘ın önderliğinde yürütülen Alman Birliği fikri konusunda uzun süredir beklenti içinde olan Prusya, Paris Antlaşması ile bu planını hayata geçirebilecektir. Zira 1871 yılında Prusya, hedefine ulaşmış; Alman Birliği kurulmuştur.

Paris Antlaşması’nın Nedenleri

Paris Antlaşması’nın en önemli nedeni, Kırım Savaşı'ında büyük zarar uğrayan ilgili devletlerin barış için diplomasi arayışıdır. Rusya, 1774 yılında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan itibaren Osmanlı üzerinde üstün bir konuma sahip olmuştu. 1815 yılında yapılan Viyana Kongresi’nin ardından Avrupa üzerinde de üstünlük kuran Rusya, bu konumunu Paris Antlaşması ile kaybetti.

Kırım’ın liman kenti Sivastopol’ün düşmesi ile bütün taraflar barış masasına oturmaya karar verdi. Çünkü Kırım Savaşı’nda Rusya, Fransa ve Avusturya gibi devletler büyük zarar gördü ve sonunda savaşı bitirme kararı aldılar.

Paris Antlaşması’nın önemli nedenlerinden bazıları şunlardır; 

• Osmanlı ve Balkanlar ile ilgilenmeyen Prusya'nın Alman Birliği kurulması için uzun süredir yürüttüğü stratejiler hedefine ulaşabilecektir.
• Rusya tehdidi ile karşı karşıya kalan Avusturya, Rusya’ya karşı oluşturulan blokta yer alarak Rusya tehlikesini bertaraf edebilecektir.
• Rusya’nın çekileceği Eflak ve Boğdan bölgesinin garantisi Avrupa’ya verilecektir.
• Tuna Nehri üzerinden yapılan ulaşım faaliyetleri için Avrupa devletlerinin yer aldığı ortak bir girişim kurulacaktır.
• Karadeniz tarafsızlaştırılarak, “barış denizi” olabilecektir.
• Osmanlı sınırları içinde yaşayan Müslümanlara ve Hristiyanlara Avrupa garantisi ile yeni haklar verilecektir.
• Kırım Savaşı sonrası ortaya çıkan yeni konjonktürel durum, İngiltere başta olmak üzere savaştan zararlı çıkan devletleri diplomatik girişimlere yönlendirmiştir.
• İngiltere, varlık ve bütünlüğü Avrupa'nın teminatı altına alınan Osmanlı’da, uzun vadede emellerine hizmet edecek köklü reformlar yapılmasını sağlayabilecektir.
• İngiltere başta olmak üzere imzacı devletler, Osmanlı’da, din serbestliği ve hukuk eşitliği konusunda baskı kurabilecektir.

Paris Antlaşması’nın Sonuçları

Paris Antlaşması’nın en önemli sonucu Rusya’nın üstünlüğüne sona vermesidir. Ayrıca, Osmanlı’nın Avrupa sistemine dahil edilerek yeni bir döneme girmesi de antlaşmansın önemli sonuçları arasında yer alıyor.

Antlaşmanın diğer önemli sonuçlarını şöyle sıralayabiliriz;

• Paris Barış Antlaşması, her şeyden önce Rusya’nın 1774 Küçük Kaynarca, 1826 Akkirman ve 1829 Edirne antlaşmalarına dayanan üstünlüğüne son verdi.
• 1815 Viyana Kongresi’nden sonra bozulan Avrupa güçler dengesi baştan düzenlendi. Rusya’nın bozmaya çalıştığı denge, Osmanlı’nın da iştiraki ile tekrar kuruldu.
• Rusya’nın Osmanlı’ya doğru genişleme politikasına karşı Avrupa’da bir set çekilmiş oldu. Rusya, Batı’daki hedeflerini Doğu’ya yani Asya’ya çevirdi.
• Rusya, savaşın sebep olduğu askerî, içtimaî ve malî krizler sebebiyle anlaşma sonrası köklü reformlara gitmek zorunda kaldı.
• Karadeniz’de tarafsızlık sağlanması, boğazların yabancı savaş gemilerine kapalılığının devam etmesi, Eflak, Boğdan ve Sırbistan topraklarının imzacı devletlerin ortak garantisi altına alınması Rusya’nın Balkanlar’daki nüfuzunu bertaraf etti.
• Osmanlı, antlaşma ile savaştan önceki sınırlarına tekrar kavuştu. Bir müddet de olsa Rusya tehlikesinden kurtulmuş oldu.
• Osmanlı, -kağıt üzerinde de olsa- Avrupa devletler sisteminin eşit haklara sahip bir üyesi oldu ve Avrupa hukuk sisteminden faydalanması için imtiyaz tanındı.
• Osmanlı İmparatorluğu, Karadeniz'de Rusya ile aynı muameleye tabi tutuldu. Bu durum Osmanlı’ya karşı bir haksızlık olarak görüldü.
• Paris Antlaşması’nda, Osmanlı’nın kendi iç işlerini ilgilendiren Islahat Fermanı'na yer verilmesi, imzacı devletlerin gelecekte Osmanlı’nın iç işlerine müdahalesine zemin hazırladı.
• Osmanlı Devleti, Islahat Fermanı çerçevesinde önemli anayasal değişikliklere gitmek zorunda kaldı.
• Osmanlı’da Islahat Fermanı sebebiyle oluşan toplumsal kargaşa ve millet sisteminin yeniden düzenlenmesi, farklı sorunlara yol açtı ve bu durum gelecekteki siyasi gelişmelerin temelini oluşturdu.
• Bu dönemde bazı siyaset bilimciler, Osmanlı’nın, Paris Antlaşması ve Islahat Fermanı ile İslami yapısına rağmen yeniliklere açık olduğunu ispat ettiği yorumları yaptı.
• Karadeniz’in tarafsızlaştırılarak donanmaların ve silahlı güçlerin kaldırılması, Avrupa açısından Rusya tehlikesini bertaraf etti. Böylece İngiltere, Akdeniz ve Hindistan ile ticaret yollarını güvence altına almış oldu. Rus donanmasının yok edilmesi, İngiliz sömürgeleri ve Akdeniz ticareti için önemli bir garanti oldu.
• Doğu Karadeniz’den Adriyatik Denizi’ne kadar Avrupa siyasi kuşağı oluşturuldu.
• Fransa, Paris Antlaşması sayesinde İngiltere gibi birçok bakımdan ekonomik çıkar sağladı. Ayrıca, Doğu Akdeniz'de Rus tehlikesi kalmadı ve Napolyon döneminde Fransa'ya karşı kurulan devletlerin oluşturduğu cephe dağıldı.
• İmzacı devletler, Babıali’nin (sadrazam sarayı) bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü için garanti verdi ve bunu kendi menfaatlerinin bir parçası olarak gördüklerini ilan etti.
• Rusya’ya, Belgrad’dan Jalpuch Gölü’ne kadar uzanan bölge ve Hotin Kalesi verildi.
• Osmanlı ve Rusya’ya Karadeniz’de kaç gemi bulundurulması gerektiği konusunda karar verme yetkisi tanındı.
• İtalya’nın 20 bölgesinden biri olan Piyemonte, Avrupa siyasetinin gündeme “İtalya Birliği” konusunu getirdi.
• Antlaşma ile dünyada yeniden denge kuruldu. Bu süreç, 1870 yılında Prusya İmparatorluğu’nun Fransa'yı mağlup etmesi ve Alman Birliği'nin kurulmasına kadar devam etti. Almanya, bu süreçten itibaren Avrupa'da üstünlük kazandı.

Paris Antlaşması Nasıl Sona Erdi?

Paris Antlaşması, Fransa’nın 1870-1871 yılındaki Prusya/Alman savaşında ağır bir yenilgi alması sonucu tarihin tozlu raflarına kaldırıldı. Bu savaş sırasında Rusya, Paris Antlaşması’ndaki Karadeniz’le ilgili maddelere artık riayet etmeyeceğini ilan etti. Rusya’nın antlaşmaya darbe vuran bu tavrı, Osmanlı-Rus Savaşı’na zemin hazırladı.

Paris Antlaşması’nda Osmanlı’ya vaat edilen “toprak bütünlüğünün garanti edilmesi” maddesi de sadece kağıt üzerinde kaldı. Anlaşmaya katılan devletlerin bu maddeye uymadıkları 1877-1878 yılları arasındaki Osmanlı-Rus Savaşı’nda ortaya çıktı. Rus Savaşı sonunda Osmanlı, büyük bir parçalanmanın içine girdi. Rusya ile savaşı sırasında Avrupa hukukundan faydalanmak isteyen Osmanlı, bir kez daha hayal kırıklığına uğradı.

Osmanlı ile Rusya arasındaki barış görüşmelerinin çıkmaza girmesi üzerine arabuluculuk görevi üstlenen Almanya Şansölyesi Otto von Bismarck, Mart 1878 tarihinde toplanmasını sağladığı ve başkanlık ettiği Berlin Kongresi’nde, Paris Antlaşması çerçevesinde Avrupa hukukundan faydalanmak istediklerini söyleyen Osmanlı delegelerini “Avrupa hukuku size göre değil!” diyerek azarlamıştır.

Antlaşmaya Osmanlı’nın temsilcisi olarak katılan Ali Paşa, kapitülasyonların kaldırılmasını gündeme getirmişti. Bu talep, katılımcı ülkelerin destek vaatleri ile sınırlı kaldı. Anlaşmaya katılımcı devletler, daha sonraki dönemde daha gerçekçi ve soğukkanlı bir politika izledi ve verilen sözler ve garantiler büyük ölçüne yerine getirilmedi.

Osmanlı açısından Rusya vesayetini reddeden, Avrupa vesayetini kabul eden bir antlaşma, her şeye rağmen Osmanlı Devleti için bir zafer niteliği taşımaktadır. Osmanlı, ciddi bir toprak kaybı yaşamamıştır.