Tespih Nedir, Özellikleri Nelerdir?
Tespih, bir kültürdür. İbadet, hobi veya koleksiyon amacıyla kullanılabilir. Ustaların yeteneğine göre binlerce tasarımı bulunur.
Sanat dalı, ibadet aracı, şifa, nazarlık, şans gibi anlamları olan ve yıllar yılı elden ele dolaşan tespihlerin nazenin yapılarıyla her din ve toplum için önemli bir yeri vardır. Çeşitli taşlar ve materyallerden üretilen tespihlere bazen bir koleksiyonerin vitrininde, bazen camideki bir Müslüman’ın elinde, bazen de bir otomobilin dikiz aynasında rastlayabiliriz. Ninelerimizin elinden düşürmediği 99’luk tespihler, gençlerimizin caka satmak veya stres atmak için salladığı 33’lük tespihler herkesin hayatının bir yerinde karşılaştığımız objelerdir. Kehribar tespihleri hayranlıkla izlerken mutlaka bir Oltu tespihi sahibi olmak isteriz. Kukaların hastaları vardır, Ametist tespihlerin müdavimleri… Her dönemde farklı tasarımlarla kullanılmış olan tespihlerin dünyasını tanımaya ne dersiniz?
“Tespih” kelimesi genellikle “tesbih” şeklinde okunur ve yazılır. Ancak “tesbih” şeklindeki kullanılması hatalıdır. “Sena edip övmek”, “daim ve süreklilik”, “namaz” gibi anlamları vardır. Ayrıca tespih, Allah’ı anmak için kullanılan “Sübhanallah” ifadesinin bir anlamıdır.
Dini terimleri tekrarlamak veya Allah’ı zikretmek aracı olan tespih, bazen stres atmak için bazen de aksesuar olarak kullandığımız boncuk biçimindeki çeşitli taş, nesne ve değerli madenlerden yapılmış, ipe dizilmiş halka şeklindeki bir nesnedir. Tespihler genellikle 33 ve 99 adet boncuktan oluşur. 7, 9 ve 11 boncuktan oluşan tespihler de vardır. Dergâh ve tekkelerde 500’lük ve binlik tespihler kullanılmaktadır. Bazılarının yapıları çubuk şeklinde de olabilir.
Tespih, kullanılan materyalin nadirliği, tane ve imamelerin iriliği, rengi, sesi, işlenmesi ve işçiliği gibi unsurlara göre değerlenir. Örneğin tornada işlenen bir tespihle elde yapılan bir tespih arasında değer farkı vardır. Yumuşak materyallerle işlenen tespih ile sert bir taşla yapılan tespihin değeri farklı olacaktır. Değerli taşlar ile renkli cam materyaller arasında da şifa özellikleri, dokusu ve sesi gibi farklılıklar olması doğaldır. Tespihin sesi de meraklısı için oldukça önemlidir. Değerli taşlardan yapılan tespihlerin sesleri insanı sakinleştirir. Büyük tanelerin verdikleri ses daha belirgindir. Taneler ile imame arasındaki renk ve doku uyumu da tespih yapımında dikkate alınan unsurlar arasındadır. Tespih tanelerinin çapı ve boyutu büyüdükçe değeri artar. Tespihte kullanılan materyaller, ses, doku ve renk uyumu ve sağladığı faydalar bakımından çeşitli özellikler sağlar. Her materyalin ayrı özelliği ve değeri vardır.
Tespihin Tarihçesi
Tespihlerin tarihi tam olarak bilinmiyor. Hangi dönemde ortaya çıktı, ilk olarak hangi millet kullandı ve nasıl yayıldı sorularının cevabını vermek çok zor. Ancak ilk olarak Budistlerin ve Hinduların kullandığı yönünde genel bir kanı var. Hindistan’dan Ortadoğu ve Avrupa’ya yayıldığı tahmin ediliyor. Tespih, her medeniyette dini amaçlar için kullanılmıştır. Allah’ı anmak ve dua etmek için bir araç olarak yayılmıştır. Ancak bazı dönemlerde tespihlere farklı anlamlar da yüklenmiştir. Mesela avda şans getirdiği, düşmandan ve hastalıklardan koruduğu şeklinde inanışlar da olmuştur. Muska ve nazarlık niyetiyle de kullanılmıştır. Bazı taşlardan üretilen tespihlerin şifa dağıttığına da inanılmıştır.
Tespihlerin İslam tarihi ve Osmanlılarda önemli bir yeri var. Hz. Muhammed (sav), ashabına parmaklarının eklemleri ile tespih çekmelerini tavsiye etmiştir. İlk Müslümanların da hurma ve zeytin çekirdekleri ile küçük taşları tespih çekmek için kullandıkları yönünde bilgiler vardır. Hatta ipe düğüm atarak, düğümlerin tespih niyetine kullanıldığı da dini kaynaklarda yer alan bilgiler arasında. Ancak İslamiyet’in doğduğu ilk yıllarda ipe dizili boncuk veya çeşitli nesnelerin dua veya zikir için kullanıldığına dair bir bilgi bulunmuyor. Bu sebeple İslamî kaynaklarda Allah’ı anmak ve zikretmek için herhangi bir materyal kullanma mecburiyeti bulunmuyor. Günümüzde ise tespihler özellikle camilerin önemli bir parçasıdır.
Osmanlı döneminde de tespihler dua, zikir ve şifa amaçlarıyla çok sık kullanılmıştır. Kuka tespihleri eldeki bakterileri öldürdüğü için, pelesenk tespihleri ise çektikçe koku yaydığı için Osmanlı sadrazamlarının tercih ettiği bilinmektedir. Osmanlı zamanında çocuklara 8 yaşından itibaren tespih verilirmiş ki 80 yaşına kadar elinden bırakmasın diye… 16. yüzyıldan itibaren yayılmaya başlayan tespihler 1900’lü yıllarda sanat eseri olarak üretilmeye başlandı. Osmanlı’nın başka ülkelere hediye olarak gönderdiği tespihler ün salmıştır.
Tespihler, diğer inanç kültürlerinin de önemli bir aracıdır. Budizm ve Hinduizm’de 108 veya 27 taneli, Bahaîlerde 95 taneli, Yunanlarda 17 ve 21 taneli, Şiilerde 45 taneli tespihler kullanılır.
Tespih Nasıl Yapılır, Hangi Parçalardan Oluşur?
Tespihin yapımı, tasarımına göre günler, haftalar hatta aylar sürebilir. Makinelerde üretilen tespihlerin dışında el yapımı tespihler tam bir sanat eseridir. Tespih ustasının elinde adeta ilmek ilmek işlenir ve her bir tanesinde sanat vardır. Tespihlerde hat ve ebru sanatı gibi sanat örnekleri görmek mümkün. Tespit ustasının sanatını konuşturduğu yer ise tespihin imamesidir.
Tespihler geçmişte kemâne adı verilen bir torna aleti ile üretilirdi. Çargûşe adı verilen delici bölümü, malafa denilen kalıp, rende ve arda denilen kesici aletler kullanılarak üretilen tespihler artık küçük torna tezgâhlarında hayat buluyor. Büyük bir maharet ve beceri ile hazırlanan taneler tek tek ipe diziliyor. Son yıllarda ‘sulu makine’ denilen tezgâhlarda otomatik olarak şekillendirilen ve daha az emek harcanarak kısa sürede hazırlanan tespihler piyasada bulunuyor. Bu tespihleri ‘el yapımı’ diyerek yüksek meblağlarla piyasaya süren tespihçiler, tespihin sanat değerine büyük darbe vuruyor.
Tespihin parçalarını ve özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: Tane (habbe), nişane (işaret veya durak), imame, düğüm tanesi, tepelik (hatime), püskül (kamçı).
Tespihin en önemli parçası imamedir. Tespihin zarif ve şık görünümünü tamamlayan imameler, genellikle tanelerden 4 ila 7 kat daha büyük olur. Sanatkârın yeteneğine göre binlerce çeşit imame tasarlanabilir. Önemli olan tespih taneleri ile uyumudur. Tespihin iki ucunu birleştirir. Her tespihte farklı şekillerde imameler tasarlanabilir. Tespih tanelerinin özelliklerine göre binlerce şekilde imame tasarlanabilir.
Düğüm tanesi denilen parça ise, imameden çıkan iplerin düğümlenerek içine sıkıştırıldığı parçaya denir. Diğer adları takoz, kilit ve frendir. İmamenin üzerinde bulunan düğüm tanesi imame ve tanelerin yukarı kaymasını önler.
Nişane, durak veya işaret olarak adlandırılan parça ise, 99’luk tespihlerde her 33 taneden sonra 2 adet; 33’lük tespihlerde de her 11 taneden sonra 2 adet bulunur. Pul veya mercimek şeklinde olabilir.
Tepelik veya hatime adı verilen parça, bazı tespihlerin en tepesinde, imamenin üstünde bulunur. Tespihte kordon kamçı kullanılmışsa bu parçanın üzerine ilave edilir. Bu parçanın üzerine çivi adı verilen parça da eklenebilir. Çivi, hatimenin zarafetini tamamlar.
Kamçı veya püskül; imamenin üstüne bağlanır. İpek, ibrişim, gümüş veya altın teller gibi birçok materyal ile yapılabilir. Püskülün üzerinde de taneler bulunabilir.
Tespih taneleri; tespihi oluşturan ana unsurdur. Yapımı ve tasarımı büyük ustalık ister. Bazı tespihlerde her tane tek tek işlenir veya süslenir. Tanelerin çapı 4 ila 10 milimetre arasında değişebilir. Daha büyük taneli tespihler süs veya koleksiyon amacıyla üretilir. Küçük taneli tespihlere halk arasında ‘zenne’ veya ‘kadın tespihi’ adları verilir.
Tespih taneleri farklı kesim teknikleri ile yapılır. Bu teknikler; İstanbul kesim, şalgamî, arpa kesim, köşeli kesim, uçlu kesim, kesme (iki tarafı düz), kapsül, armudî, sığırcık, beyzî, yarım beyzî, kürevî (tam toparlak), mercimek, fıçı, mısır, fasetalı (elmas gibi tıraşlanmış) ve yuvarlak şeklindedir. Bu şekiller arasında en çok tercih edilen kesim tekniği beyzîdir. Beyzî kesim taneler çekimi ve sesi sebebiyle tercih edilir.
Tespihler Hangi Materyallerle Üretilir?
Tespihlerin üretildiği başlıca taş, ağaç ve diğer bazı materyaller şunlardır;
Fosil tespihler: Kehribar, oltu, lüle…
Değerli taş tespihler: Akik, oniks, zebercet, necef, yakut, zümrüt, ametist, kuvars, sedef, turkuaz, kantaşı, azurit, aytaşı, opal…
Ağaç tespihler: Kuka, palmiye, zeytin, sandal, abanoz, ceviz, elma, gül, kiraz, maun, azobe, bocote…
Hayvansal tespihler: Kaplumbağa, balina dişi, deve kemiği, fildişi, inci, mercan…
