Tsunami Nedir, Nasıl Oluşur? Tarihteki Önemli Tsunamiler Nelerdir?

Deniz ve okyanuslarda, çeşitli doğa olayları sonucu aşırı enerji yüzünden oluşan uzun periyotlu dalgalardır. Denizaltındaki depremlerin tsunamiye sebep olduğu fikrini ilk kez Yunan tarihçi Thukydides, Peloponnesos Savaşları kitabında ortaya atmıştır. Japoncada liman dalgası anlamına gelir. Bu kelime ilk defa 15 Haziran 1896’da Japonya'da yaşanan ve 21 bin kişinin ölümüyle sonuçlanan Büyük Meiji Tsunamisi’nden sonra, Japonların dünyaya yaptığı yardım çağrısında yer almış ve dünya dillerine yerleşmiştir. Tsunami sismik deniz dalgaları şeklinde de ifade edilir.

En Çok Nerede Görülür?

Tsunamilerin yüzde 80'i Pasifik Okyanusu'nda gerçekleşir. Diğer okyanus ve denizlerde ise tsunami seyrek görülür.

Tsunami Neden Oluşur?

Okyanus veya denizlerin tabanında meydana gelen çok şiddetli depremler, yanardağ patlamaları, nükleer patlamalar, dev kasırgalar, heyelanlar veya meteor düşmesi sonucu deniz zeminin çökmesi veya kayması ile tsunami oluşabilir. Deniz dibinde büyük harekete neden olan bu olay, aynı zamanda büyük miktardaki suyun yer değiştirmesine de yol açar. Çoğu tsunami, kıyıya yakın ya da uzak depremler nedeni ile oluşur. Dalga gruplarının asıl sebebi, enerji boşalımları ve deprem sonucu oluşan kabuksal deformasyonlardır.

Fırtına sebebiyle oluşan tsunami meteotsunami olarak bilinir. Tsunamiye neden olan depreme ise tsunamijenik deprem denir. Bir depremin tsunamiye yol açması, ne kadar şiddetli olduğu ve ne kadar derinde gerçekleştiğine bağlıdır. Ancak denizdeki her deprem tsunami oluşturmayabilir.

Tsunami Nasıl Oluşur?

Tsunamiler oluşum, yayılma ve sel-tufan evresi olmak üzere üç evreden geçer. Okyanus tabanındaki yer kabuğunun kırılmasıyla oluşan deprem yüzünden okyanus ya da deniz suyunun dengesi bozularak su kütlesi karışır. Buna oluşum evresi denir. Oluşan dalgaların açık denizlerden kıyılara doğru yayıldığı kısım yayılma evresidir. Sel-tufan evresinde ise kıyıdaki yerleşim alanları, yollar, köprüler su altında kalır.

Deniz ya da okyanus tabanında büyük bir hareket gerçekleştiğinde, tonlarca su çok büyük bir enerjiye sahip olur. Bu enerji de ancak suyun sığ yerlere doğru çok hızlı gitmesiyle boşalabilir. Aslında tsunami dalga treni denilen bir olayla başlar. Buna göre tek bir dev dalga hareket eder ve bu dalgayı peş peşe birkaç devasa dalga daha izler.

Tsunami açık denizlerde hızlı başlar ama dalga boyları çok yüksek olmayabilir; sığ sularda ise bu dalgaların hızı azdır ama yüksekliği daha da artar. Dalgalar durgun sulara ve kıyıya uzandıkça yavaşlasa da devasa boyutlara ulaşabilir. Bu yüzden de dev dalgalar bir yere vurduğunda tahrip gücü yüksektir. Çarpma anından sonra dalgalar geri çekilir ve daha da şiddetli olarak yeniden etkisini gösterir. Tsunami dalgalarının ilki ve sonuncusu zararsızken bu geliş gidişler ile dalgaların gücü binlerce ton ağırlığa ulaşabilir. Bundan ötürü de tsunamiye maruz kalan her şey büyük zarar görür.

Tsunaminin diğer gelgit ya da dalgalardan farkı, su zerreciklerinin sürüklenmesi sonucu hareket kazanmasıdır. Kapalı havzalarda, körfezlerde, göllerde, rüzgâr ya da depremlerde oluşan küçük periyotlu dalgalar, tsunamiden farklıdır ve salınım diye adlandırılır. Tsunami hemen ve 4-5 dalgadan oluşur ve kısa sürede etkisini kaybeder. Salınım ise daha geç, daha fazla dalgadan oluşur ve daha sonra uzun süre etkilidir.

Rakamlarla Tsunami

Bir tsunami dalgası 50-60 metrelik bir yüksekliğe çıkabilir. Bu da ortalama 13 katlı bir apartmanın boyuna denktir. Normalde okyanus dalgalarının hızı saatte 90 kilometre civarındayken tsunami sırasında dalgaların hızı 1000 kilometreyi bulabilir. Bu rakam ise yaklaşık bir yolcu uçağının hızına eşittir.

Dalga Yüksekliği Nasıl Ölçülür?

Tsunami genellikle büyük oranda can ve mal kaybına neden olur. Devasa dalgalar, önüne çıkan her şeyi kolayca yutar. Tsunaminin yüksekliği hasar gören bölgede yapılan incelemelerle ortaya çıkar. Yapılarda ve ağaçlardaki su izleri, deniz kabukları ve yosunların taşındığı yerler, zarar gören ağaçların yükseklikleri gibi işaretler dalgaların verdiği zararı ortaya koyar.

Tsunami Sırasında Ne Yapmak Lazım?

Genelde yıkıcı dalgalardan evvel okyanus veya denizden gelen gök gürültüsü veya uçak sesini andıran bir uğultu duyulabilir. Ayrıca tsunami ihtimali olan bölgelerde deprem olunca, kıyıda gözlenen su çekilmeleri tsunaminin habercisi kabul edilir. Kıyıdaki su, tsunami başlangıcından önce belirgin şekilde çekilebilir. Öyle ki deniz tabanı görülebilir, balıklar çırpınmaya başlayabilir. Tsunaminin uzun dalga boyu nedeni ile kıyıya ulaşması ve çekilmesi bazen bir saati bulabilir. Örneğin 2004'te Hint Okyanusu'nda yaşanan tsunamide bu bilgilerden yola çıkan 10 yaşındaki İngiliz çocuk Tilly Smith, suların geri çekilmesinin tsunami göstergesi olabileceğini bildiği için yüze yakın kişinin hayatını kurtarmıştır. Smith, daha sonra BM'de bu konuyla ilgili bir konuşma yapmış ve bir gezegene onun adı verilmiştir.

Tsunami sırasında elbette yapılacak ilk şey kıyıdan hemen uzaklaşmaktır. Kıyıda tsunamiyi izlemek yerine bir an önce daha yüksek bölgelere çıkmak lazımdır. Tsunami, durup izlenebilecek bir doğa olayı değildir. Kıyıya vuran dalgalar tsunamiyi seyretmeye çalışanları kolayca sürükleyecektir. Tsunami dalgası içinde bir canlının hareket etmesi zordur. Canlı-cansız içerdiği her şey, sürücü kuvvetin enerjisi bitene kadar tsunami dalgası ile birlikte hareket eder. Bu yüzden tsunami sırasında bulunduğunuz yeri hızla terk etmelisiniz. Teknede, denizde bulunanlar ise kıyıdan uzaklaşıp, açık denizlere giderek dalganın etkisinden kurtulabilir.

Tarihteki Önemli Tsunamiler Nelerdir?

• Tarihte kaydedilen en eski tsunami M.Ö. 1630’da Yunanistan’da Santorini Adası’nda yanardağ patlaması ile oluşmuştur. Girit’i yıkan dalgaların Minos uygarlığının sonunu da hazırladığı düşünülür.  
  
• 21 Temmuz 365’te İskenderiye’de 50 binden fazla kişinin depremin yol açtığı tsunamide öldüğü bilinir. 
  
• 1607 yılında Bristol Tsunamisi’nde İngiltere’de 2 bin kişi hayatını kaybetmiştir.  
  
• 1609’da Rodos Tsunamisi sebebiyle yaklaşık 10 bin kişi ölmüştür.  
  
• 7 Temmuz 1692’de Jamaika’da depremin yol açtığı tsunamide binlerce kişi ölmüştür.   
  
• 1700’de Cascadia Tsunamisi’nde Amerika kıtasının Kuzeybatı Pasifik açıklarında büyük bir deprem meydana gelmiş ve bu deprem dev dalgalara neden olmuştur. Depremin yol açtığı tsunamide yaklaşık 30 bin kişi ölürken Japonya’da bu felaketin sebep olduğu hasarı anlatan 300 yıllık kayıtlar bulunmuştur.  
  
• 1755 yılında Lizbon Tsunamisi ile 15 metreyi bulan dalgalar yüzünden Portekiz’in üçte birinden fazlası, yaklaşık 100 bin kişi hayatını kaybetmiştir. Voltaire’in Candide (İyimserlik) isimli yapıtında bahsettiği bu olayda, açık denizdeki deprem ve ardından gelen dalgalar büyük zarara yol açmıştır. Barbados'ta bile hissedilen olay, Atlas Okyanusu'nun bir ucundan diğerine hasar verdiği bilinen tek tsunamidir. 
  
• 8 Ağustos 1868’de Şili’de 15 metreyi bulan dalgalar yüzünden binlerce kişi ölmüştür.  
  
• 1883’te Krakatoa Volkanı Patlaması’nda patlamaların sesi 3000 mil uzaktaki Rodriquez Adası’nda, Sri Lanka’da, Bangkok’ta, Avustralya’nın batı kıyılarından bile duyulmuştur. Patlama sonucu meydana gelen tsunamide 36 bin kişi ölmüştür.  
  
• 1896’da Sanriku Tsunamisi’nde 30 metrelik dev dalgalar yüzünden Japonya’nın kuzeydoğusunda 280 kilometrelik sahil şeridi yıkılmış ve 20 binden fazla insan ölmüştür.  
  
• 28 Aralık 1908’de İtalya’daki depremde Sicilya’da yaklaşık 120 bin kişi ölmüştür.  
  
• 1 Eylül 1923’te Japonya’da 11 metrelik dalgalar Sagami Körfezi, Kanto Ovası, Atami ve Nebuvaka’yı tahrip etmiş, bu olayın neticesinde yaklaşık 150 bin kişi hayatını kaybetmiştir. 
  
• 3 Mart 1933’te Japonya’da meydana gelen tsunamide, Sanriku’da 2990 kişi ölmüştür.  
  
• 1 Nisan 1946’da Alaska’da 35 metreye ulaşan dalgalar Hilo, Havai ve Aleut adalarını yıkmış, 165 kişinin ölümüne sebep olmuştur. Tsunami Alaska kıyılarından başlayıp beş saatte Havai’ye varmıştır.  
  
• 1960’ta 9,5 şiddetindeki deprem ile kayıtlara geçen Şili'de, yüzyılın en büyük dalgaları yaklaşık 2300 kişinin ölümüne yol açmıştır. Dalgalar, saatte 750 kilometre hızla yaklaşık 17 bin kilometre yol kat etmiş ve Japonya kıyılarına ulaşmıştır.  
  
• 1963’te İtalya’da Vajont Barajı’nda, meydana gelen heyelan yüzünden oluşan tsunami yüzünden 2 bin kişi ölmüştür. 
  
• 28 Mart 1964’te Alaska’daki tsunamide, 30 metreye ulaşan dalgalar 130 kişinin hayatını kaybetmesine sebep olmuştur.  
  
• 17 Ağustos 1976’da Filipinler’de Mindanao Adası’nda 8 bin kişi tsunamide ölmüştür.  
  
• 18 Temmuz 1979’da yanardağ patlaması yüzünden oluşan tsunamide Endonezya’nın Lomblem Adası’nda 539 kişi ölmüştür.  
  
• 16 Ekim 1979’da denizin dibindeki toprak kaymaları yüzünden Fransa’da Nice’te oluşan tsunamide 23 kişi yaşamını yitirmiştir.  
  
• 1 Eylül 1992’de Nikaragua’da depremin yol açtığı tsunamide, 11 metrelik dev dalgalar 170 kişiyi öldürmüştür.  
  
• 12 Aralık 1992’de Flores Adası’nda 1690, Babi Adası’nda 263 kişi tsunami yüzünden ölmüştür. 
  
• 12 Temmuz 1993’te Japonya’da Okuşiri Adası’nda deniz dibindeki deprem yüzünden oluşan tsunami ile 200 kişi hayatını kaybetmiştir.  
  
• 3 Haziran 1994’te Endonezya’da Batı Cava’da 60 metreyi bulan dalgalar 223 kişinin ölümüne neden olmuştur.  
  
• 11 Kasım 1994’te Mindoro Adası’nda tsunami yüzünden 70 kişi ölmüştür.  
  
• 21 Şubat 1996’da Peru’nun kuzey sahilinde deprem yüzünden meydana gelen tsunami ile 12 kişi hayatını kaybetmiştir.  
  
• 17 Temmuz 1998’de Papua Yeni Gine’deki depremde denizin altındaki zemin kaymasıyla meydana gelen tsunami nedeniyle 3 bin kişi ölmüştür.  
  
• 26 Aralık 2004’te Endonezya’nın Sumatra Adasın’daki 9,2 büyüklüğündeki deprem ile oluşan tsunami, Güney Asya’da 200 binden fazla kişinin hayatına mal olmuştur. Kaydedilen en büyük 3. Deprem, bugüne kadarki tahrip gücü en yüksek tsunamiye yol açmıştır. Hint Okyanusu’na kıyısı olan dört ülke, 10 katlı bina yüksekliğindeki dalgalardan etkilenmiştir.  
  
• 11 Mart 2011’de Japonya’nın Töhoku bölgesinde 9,0 büyüklüğünde oluşan depremden sonra dalgaların boyu 37.9 metreye kadar ulaşmış, bu dalgalar yaklaşık 500 kilometre hızla Havai’ye varmıştır. Tsunami tüm Pasifik'e yayılırken Güney ve Kuzey Amerika'da, Alaska'dan Şili'ye kadar olan bölgede tsunami uyarıları yapılmış, Fukuşima Nükleer Elektrik Santrali’nde de tsunami sonucu kazalar meydana gelmiştir. Deprem ve tsunamide 15 binden fazla insan ölmüş, yaklaşık 3700 kişi halen bulunamamıştır.