Türklerin Kullandığı Takvimler
Türkler tarih boyunca hem Ay yılı, hem Güneş yılı esasına dayanan, bazısı İslamiyet öncesi yaşam biçimini, bazısı değişen ekonomik ve kültürel ihtiyaçları yansıtan bir dizi farklı takvim kullanmıştır. Türklerin değişik takvimler kullanmasında elbette göçebelikten yerleşik düzene ve tarım toplumuna geçilmesi, inanç değişiklikleri, özellikle de Osmanlı döneminde Batılı devletler ile ilişkileri etkili olmuştur.
Peki Türklerin kullandığı takvimler hangileridir? Orta Asya’dan Osmanlı’ya, Türkler zamanı hangi araçlarla ölçmüştür? İşte Türklerin kullandığı takvimler...
12 Hayvanlı Türk Takvimi
Her yılın bir hayvan adıyla anıldığı 12 Hayvanlı Takvim, Türklerin kullandığı ilk takvim olarak bilinir. 12 Hayvanlı Türk Takvimi, İslamiyet’in kabulü öncesinde Türk boyları ve devletlerinde, Göktürk ve Uygurların yanı sıra Tuna ve İtil Bulgarları tarafından kullanılmıştır. Bugün bir benzeri Çin’de hâlâ yaygın olarak kullanılır.
Bu takvime Göktürk ve Uygur yazıtlarında, Uygurların hukuk belgelerinde rastlanır. Biruni iki farklı eserinde, Kaşgarlı Mahmut da Dîvânü Lûgati’t-Türk’te Türklerin bu takvimi kullandığından söz eder.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
12 Hayvanlı Türk Takvimi Güneş yılını esas alır. Bir yıl 365 gün 5 saat olarak hesaplanır ve 12 aya ayrılır. Bu 12 ay sayı ile değil, bir hayvanın adıyla isimlendirilir. İsmini hayvanlardan alan bu yıllar ise şöyle sıralanır:
1. Sıçgan (Fare)
2. Ud (Sığır)
3. Bars (Pars)
4. Tabışgan (Tavşan)
5. Lu (Ejder)
6. Ilan (Yılan)
7. Yunt (At)
8. Koy (Koyun)
9. Biçin (Maymun)
10. Taguk (Tavuk)
11. İt (Köpek)
12. Tonguz (Domuz)
12 Hayvanlı Türk Takvimi’nde aylar ise ‘birinçay’, ‘ikinçay’, ‘üçünçay’ gibi sayı ile belirlenir. Yani tarihler, örneğin ‘Koyun yılının beşinçayının 17’inci günü’ şeklinde ifade edilir. Bu takvim sistemine 12 yılda bir, yani takvim bir tam döngüyü tamamladığında birinci yıldan yeniden başlanır.
12 Hayvanlı Türk Takvimi Nasıl Ortaya Çıktı?
Bu takvimin oluşturulması konusunda Türk boyları arasında çok sayıda efsane vardır. Kaşgarlı Mahmut’un aktardığı Uygur rivayeti şöyledir:
“Türk hakanlarından birisi kendi idaresinden birkaç yıl önce yapılmış olan bir savaş hakkında bilgi almak ister. Ancak danışmanları o savaşın yapıldığı yıl hususunda yanılırlar. Bunun üzerine Hakan, kendilerinin bu tarihte nasıl yanıldılarsa, daha sonra geleceklerin de yanılabileceklerini, bu sebeple göğün 12 burcu ve 12 ay sayısınca her yıla birer ad konulmasını ister. Hakanın teklifi kurultayca benimsenir. Daha sonra bir sürek avına çıkılır. Hakan, hayvanların Ilısu’ya doğru sürülmesini ve sıkıştırılmasını emreder. Av bu şekilde devam eder. Bu sırada bazı hayvanlar suya atlayarak karşı sahile çıkmaya çalışırlar. On iki hayvan bunu başarır Böylece karşıya geçen hayvanların adını sırasıyla her bir yıla ad olarak verirler. Bu hayvanlardan birincisi sıçan (sıçgan) imiş. İlk geçen bu hayvan olduğu için senenin başı bu adla anılmıştır.”
Çinliler ile İlgisi Nedir?
Öte yandan, bu takvim Türklerin yanı sıra Asya’da bir dizi başka toplum tarafından da kullanılması nedeniyle dönemin kültürel etkileşimlerine de ışık tutmaktadır. Bazı tarihçiler takvimin ilk olarak Çinliler tarafından icat edildiğini öne sürer ve bu takvimin bir benzerinin Çin’de hâlâ geleneksel olarak kullanıldığına dikkat çeker.
Meşhur sinolog (Çin bilimci) Fransız tarihçi Edouard Chavannes ise ‘Le Cycle Turc des Douze Animaux (12 Hayvanlı Türk Döngüsü)’ başlıklı araştırmasında, Çinlilerin bu takvimi Türklerden aldığını yazar. Buna göre, bu takvim Çin’in kuzeyinde yaşayan Türk boyları arasında M.Ö. 5. yüzyılda ortaya çıkmış ve M.Ö. 2-1. yüzyılda, yani yaklaşık 300 yıl sonra Çin’e yayılmıştır.
12 Hayvanlı Türk Takvimine Göre Karakter Özellikleri
Bu takvimin bir diğer özelliği de, her bir yılın adını aldığı hayvana göre şekillendiğine inanılmasıdır. Aynı şekilde, her kişinin doğduğu yıla özgü bazı karakter özelliklerine sahip olduğu düşünülür; 12 ayrı hayvan yılının her biri için bu yıllarda doğan kişilere belirli özellikler atfedilir.
Hicri Takvim:
Türklerin İslamiyet’i kabul ettikten sonra kullanmaya başladığı Hicri takvim, Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret ettiği Miladi 622 yılını başlangıç olarak (1. yıl) kabul eder. İslam tarihinde Hz. Ömer döneminde kullanılmaya başlanmıştır.
Türkiye’de Cumhuriyet’in ilan edilmesi sonrası 1 Ocak 1926’da kaldırılmakla beraber, dini bayramlar ve diğer dini günlerin belirlenmesinde hâlâ kullanılır.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Hicri takvim Dünya’nın Güneş etrafında dönüşünü değil, Ay’ın Dünya etrafında dönüşünü, yani Ay yılını esas alır. Bu nedenle, Güneş döngüsüne bağlı Miladi takvimden yaklaşık 10 gün kısadır; bir yıl 354 gün olarak hesaplanır.
Hicri takvim 12 aydan oluşur. Bu aylar sırasıyla şöyledir: Muharrem, Safer, Rebiülevvel, Rebiülahir, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir, Recep, Şaban, Ramazan, Şevval, Zilkade, Zilhicce.
Hicri takvim kendi içinde de, Ay yılını esas alan Hicri Kameri Takvim ile Güneş yılını esas alan ama başlangıç olarak Hicret’i kabul eden Hicri Şemsî Takvim olarak ikiye ayrılır. Türklerin tarihte çoğunlukla kullandığı versiyonu Hicri Kameri takvimdir. Öte yandan, Büyük Selçuklular Hicri Şemsî Takvim’i kullanmış, bu takvim bir dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda da benimsenmiştir.
Hicri (Kameri) Yıl Miladi Yıla Nasıl Çevrilir?
Hicri yıl 33’e bölünür. Bu işlemde bulunan sayı Hicri yıldan çıkarılır. Bu ikinci işlemin sonucuna da 622 eklenir.
Örneğin, Hicri yıl olarak 1420 için şu işlem yapılır:
1420 : 33 = 43.03 (43)
1420 - 43 = 1377
1377 + 622 = 1999
Miladi Yıl Hicri Yıla Nasıl Çevrilir?
Yukarıdaki işlemin tersi yapılır: Miladi yıldan 621 çıkarılır. Bu işlemde bulunan sayı 33’e bölünür. Sonuç, çıkarma işlemindeki sonuç ile toplanır.
1999 - 621 = 1378
1378 : 33 = 41.7 (42)
1378 + 42 = 1420
Celali Takvimi (Hicri Şemsî Takvimi)
Büyük Selçuklu Devleti döneminde Türkler tarafından kullanılan bu takvim Güneş yılını esas alır. Büyük Selçuklu Sultanı Celaliddevlet Melikşah’ın talimatıyla, gökbilimci ve filozof Ömer Hayyam başkanlığındaki bir kurul tarafından hazırlanmıştır. İsmini Melikşah’ın ilk adından almakla beraber, halk arasında Ömer Hayyam Takvimi olarak da bilinirdi. Ömer Hayyam tarafından hazırlandığı yıl olan Miladi 1079’da yürürlüğe girdi.
Bu takvim, Ay yılına dayanması nedeniyle Hicri Kameri Takvim’deki mevsimsel sapmaların yol açtığı sorunların ortadan kaldırılması, tarım gibi ekonomik ve mali işlerin düzenlenmesi için kullanılmıştır. Halk arasında ise Hicri Kameri Takvim’in kabulü devam etmiştir. Hindistan’daki Babür İmparatorluğu da bir dönem bu takvimi kullanmıştır.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Celali Takvimi'nde bir yıl, 365 gün 6 saat olarak kabul edilir. Başlangıç olarak Hicret yılı (622), yılbaşı olarak da Türkler arasında o dönem bahar bayramı olarak kutlanan 21 Mart alınır. Astronomik hesaplara dayanır ve Gregoryan takviminden daha doğrudur.
Rumi Takvim
Güneş yılını esas alan bu takvim, Osmanlı Devleti’nde kullanılmıştır. Osmanlı Devleti’nde ilk başta Batı’yla ekonomik ilişkilerde kolaylık için sadece mali işlerde olmak üzere 1677’den itibaren aşama aşama kullanılmaya başlanmış, Tanzimat reformlarının (1839) ilanından sonra da 13 Mart 1840 yılında her alanda kullanılmak üzere kabul edilmiştir. Rumi takvim Cumhuriyet’in ilk yıllarında da, Miladi takvimin 1 Ocak 1926’da yürürlüğe girmesine dek resmen kullanılmaya devam etmiştir.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Güneş yılını esas alan Rumi takvim, başlangıç tarihi olarak Hicret’i (Miladi 622), yılbaşı olarak da mart ayını kabul eder. Bu şekliyle, Hicri Şemsî Takvim’le benzerlikler gösterir.
Öte yandan, Rumi takvim başlangıç olarak Hicret’i kabul etmekle beraber diğer takvimler gibi sıfırdan değil, Hicri 1255 yılından başlar. Bu nedenle, Miladi yıl ile Rumi yıl arasında yaklaşık 584 yıllık bir fark bulunur.
Rumi takvimde aylar şöyle sıralanır: Mart, nisan, mayıs, haziran, temmuz, ağustos, eylül, teşrinievvel, teşrinisani, kânunuevvel, kanunusani ve şubat.
Miladi Takvim (Gregoryan Takvim)
Türkiye’de Cumhuriyet’in ilanından sonra 1 Ocak 1926’da Rumi takvimin kaldırılmasıyla benimsenen miladi Takvim, bugün dünyada en yaygın olarak kullanılan takvimdir.
Tarih Nasıl Hesaplanır?
Miladi Takvim Güneş yılı esasına dayanır; Hz. İsa’nın doğumunu yılbaşı (1 Ocak) olarak kabul eder. Bu takvimde bir yıl 365 gün 6 saattir. Günler ise 24 saatlik dilimlere ayrılmıştır.
Papa XIII. Gregorius tarafından Jülyen takviminin yerine yaptırılan miladi takvim, yılda sadece 10,8 saniyelik hata oranıyla en güvenilir takvim olarak kabul edilir. Matematiksel hesaplara göre, bu takvimde bir günlük bir hata/sapma olması için yaklaşık 8 bin yıl geçmesi gerekir.
