Yunan Mitolojisi Nedir?

Yunan mitolojisi, tanrılar, tanrıçalar, yarı tanrılar, kahramanlar ve efsanevi canavarlardan söz eden efsane ve destan niteliğinde bir edebiyat ürünüdür. Yeni kurulan her medeniyet gibi Yunanlılar da anlam veremedikleri doğa olaylarını anlamlandırabilmek ve güçlerinin yetmediği durumlarda sığınabilecek bir olgu arayışına girerler. Bunun sonucunda kendi mitolojik kültürleri ortaya çıkar. Tanrıları insan şeklinde düşünen Yunanlılar, tanrılara insan görünüşünün yanı sıra insana özgü özellikler de atfederler. Yunan mitolojisinde bulunan tanrılar da insanlar gibi yer, içer, evlenir, çocuk sahibi olur, aşık olur, kıskanır, öfkelenir ve nefret edebilirler. Hatta insanlar ile birlikte bile olabilirler.

Yunan mitolojisi bir sözlü edebiyat ürünü olarak günümüzde okunmaya devam eder. Bu sözlü edebiyat ürünlerini kaynaklık eden iki ünlü Yunan halk ozanı vardır. Bu ozanlar, Homeros ve Hesiod’dur. İki ozanın anlattığı hikayelerde farklılıklar olmakla birlikte temelde hikayelerin aynı temelden beslendiği görülebilir. Homeros ve Hesiod’a yazımızın ilerleyen kısımlarında değineceğiz.

Yunan mitolojisinin etki alanı sadece Yunanistan ile sınırlı kalmamış Ege kıyıları, Akdeniz kıyıları, Anadolu ve bu bölgelerin çevrelerinde etkili olur ve bu bölgelerde yaşayan kültürleri etkiler. Tarih kitaplarında önemli bir yer teşkil eden Roma İmparatorluğu, Yunan mitolojisinden etkilenir. Roma İmparatorluğu, Hristiyanlığı kabul edene kadar büyük bir bölümünü Yunan mitolojisinden aldığı tanrılara inanıyordu. Roma mitolojisindeki tanrıların adlarının Yunan mitolojisindeki tanrıların adlarından değiştirilmesi dışında da gözle görülür bir farklılık yoktu. (Zeus’a Jüpiter, Poseidon’a Neptün isimleri verilir) Romalılar, ülkenin kurucusu olarak düşündükleri Romulus ve ikiz kardeşi Remus’un Savaş Tanrısı Ares’in, (Roma mitolojisindeki adı ile Mars) çocukları olduğuna inanıyorlardı. Yani Romalılar, Yunan mitolojisini, ülkenin kuruluşu ile bağdaştıracak kadar benimserler.

Yunan Halk Ozanları Homeros ve Hesiod

Homeros, kaleme aldığı destanlar ile Klasik Yunan Edebiyatını ve sanatçılarını etkilemiştir. Yunan mitolojisi ile ilgili olarak bilinen iki büyük eseri vardır. Bunlar: Truva savaşının nasıl başladığını ve sonucunu anlatan İlyada ile Truva savaşında yer almış komutanlardan olan Odysseus’un savaştan dönüşünü ve bu geri dönüş sırasında yaşadığı maceraları anlatan Odysseia’dır.

Hesiod, Yunan didaktik şiirinin babası olarak görülür. Yunan mitolojisine ait hikayelerin bir çoğu onun yazdıklarından öğrenilir. Theogonia (Tanrıların Doğuşu) adlı eseri tanrıların ve yeryüzünün oluşumunu anlatır. Theogonia adlı eserinde tanrıların bir soy ağacını çıkarmaya çalışır. Yunan tanrıları hakkında başvurulan temel kaynaktır. Yunan mitolojisi konusunda Hesiod’un görüşleri daha çok kabul görür.

Her Şeyin Başlangıcı: Khaos

Birçok köklü milletin kendisine ait bir yaratılış hikayesi vardır. (Hint, Türk, İskandinav vb.) Bu hikayeler ile insanoğlu, dünyanın, insanlığın, diğer canlıların ve cansız varlıkların nasıl oluştuğu sorusuna cevap verirler. Yunan mitolojisinde de bu sorulara cevap vermek için bir yaratılış hikayesi vardır. Dünyanın yaratılışı hikayesi Yunan mitolojisinde farklı şekilde anlatılan görüşler olsa da en çok kabul görür görüşler yukarıda bahsettiğimiz halk ozanı olan Homeros ve Hesiod tarafından iki farklı şekilde anlatılır.

Homeros’un anlatılarında Okeanos ve Tethys tüm tanrıların başlangıcıdır. Her şey Okeanos ve Tethys’in birlikteliğinden sonra başlar.

Günümüzde en çok halk ozanı Hesiod’un görüşü kabul görür. Hesiod’un anlatılarında Yunan mitolojisine göre her şeyden önce karanlık bir boşluk vardı. Yunan mitolojisinin ilkel tanrısal varlık olarak gördüğü bu boşluğa Khaos deniliyordu. Khaos önce Gaia ve Uranos’u yaratır. (Gaia’yı ilk medeniyetlerdeki “Toprak Ana” olgusu ile bağdaştırabiliriz.) Uranos ise gökyüzünü temsil ederdi. Gaia ve Uranos’un yaratılışı ile Khaos Yunan mitolojisindeki görevini tamamlar ve unutulur. Gaia ve Uranos’un birleşmelerinden 12 Titan doğar. Bunlar: Kronos, Rhea, İapetos, Okeanos, Tethys, Hyperion, Krios, Koios, Themis, Theia, Mnemosyne, Phoebe’dir. Titanlardan sonra hayat verdikleri üç Kyklop Brontes, (Gök gürültüsü) Steropes, (Parıltı) ve Arges (Şimşek) adlarını alır. Son olarak elli baş ve yüz kola sahip Kottos, (Öfke) Briareus, (Güç) ve Gyes (Dehşet) adındaki 3 Hekatonkheiri yarattılar. Uranos, Hekatonkheir ve Kyklopların sahip oldukları devasa güç ve korkutucu görünüşleri sebebi ile yer altına hapseder. Yani Gaia’nın karnına geri koyar. Bu işkenceden canı çok yanan Gaia, Uranos’ a karşı bir tuzak kurar. Oğlu Kronos’u babasına karşı kışkırtır. Uranos’un Gaia’nın yanına birlikte olmak için geldiği bir zamanda Kronos, Gaia’dan aldığı çelik tırpan ile Babası Uranos’u hadım eder. Yönetimi babasından devralan Kronos tutsak olan Hekatonkheir ve Kyklopları serbest bırakır. Ancak Hekatonkheir ve Kyklopları kontrol altına alamayınca tekrar onları Gaia’nın içine hapseder. Uranos’un kesilen organından akan meniler yeryüzüne düşer. Bu yüzden Gaia tekrar hamile kalır. Bu hamilelik sonucu doğan çocuklar hakkında farklı görüşler vardır. Gigantların, Erinslerin, Nymphaların ve Aphrodith’in bu şekilde doğduğu anlatılır.

12 Titan

Kronos: Zamanın ve titanların tanrısı olarak bilinir. Zeus, Hades, Poseidon, Hestia, Demeter ve Hera’nın babasıdır.

Rhea: Kronos’un eşidir. Cinsel bereket ve dağlık bölgeleri temsil eder. Kronos’un tahttan indirilmesinde oğlu Zeus’a yardım etmesi ile bilinir.

İapetos: Okeanos ve Tethys’in kızı olan Klymene ile evlidir. İnsanlara Ateşi veren Prometheus ve gökyüzünü taşımakla cezalandırılan Atlas’ın babasıdır. Yaşam ve ölümü temsil eder.

Okeanos: Poseidon’dan önce denizlerin tanrısı olarak bilinirdi.  Günümüzde kullanılan okyanus sözcüğü buradan gelmektedir.

Tethys: Okeanos’un eşidir. Okeanos ile olan birlikteliğinden binlerce peri kızı doğurur. Büyük nehirlerin ve yer altı sularının tanrıçası olarak bilinmektedir.

Hyperion: Işığın tanrısıdır. Helios (Güneş) ve Selene’nin (Ay) babası olarak bilinir.

Theia: Değerli taşların tanrısıdır. (Altın ve gümüş vb.) Işığın tanrıı Helios’un eşidir.

Krios: Hakkında hiçbir bilgi yoktur. Krios’un gücünden korkan titanlar, Krios hakkındakileri tüm bilgileri yok ederek onun unutulmasını sağladılar. Krios’un Savaş Tanrısı olduğu düşünülüyor.

Phoebe: Karanlık ve gizemi temsil eden titandır. Ay ile ilişkilendirilir. Koios ile olan birlikteliğinden Leto ve Asteria adında çocuklara sahip olur. Leto, Apollan ve Artemis’in annesidir. Güçlü bir kahin olduğu için kehanet yeri olan Delphi Tapınağı’nın ilk sahibidir. Daha sonra torunu Apollon’a hediye eder.

Koios: Aklı temsil eden titandır. Phoebe ile evlidir.

Themis: Mutlak adaletin ve düzenin tanrıçasıdır. Themis’in adalet anlayışında ceza yoktur. Themis, sessiz kalmayı tercih eder. Themis yerine cezalandırıcı görevini Nemesis üstlenir. Themis’in düzen anlayışı ve yasaları tanrılarında üstündedir. Zeus ile birlikteliğinden Horalar ve Moiraları doğurur. Çok güçlü bir kahindir. Zeus’a, Thetis ile birlikte olursa doğacak çocuğun onu tahttan devireceğini Themis haber verir.

Mnemosyne: Hafıza ve hatıraların tanrıçasıdır. Zeus’un eşlerinden biridir. Zeus ile olan 9 gecelik birlikteliğinden ilham perileri olarak bilinen 9 Mousayı doğurmuştur. Bu periler: Calliope, (Epik Şiir) Urania, (Astronomi) Clio, (Tarih) Erato, (Aşk Şiiri) Melpomene, (Tragedya) Thalia, (Komedi) Terpsikhore, (Dans) Polyhymnia, (İlahi) Euterne, (Müzik)’dir.

Titanların Savaşı

Her şey Titanların Tanrısı Kronos’un, babası Uranos’u yendikten sonra kendi çocuklarından birinin de onu tahttan indireceğinden korkması ile başlar. Tahtını kaybetmek istemeyen Kronos, çocuklarının hepsini doğar doğmaz yutar. Buna dayanamayan Rhea, Zeus’u İda dağında doğurur. Zeus’u yutmak için gelen Kronos’a kundağa sarılı bir taş yutturur. Yuttuğu taş, midesine oturduğu için rahatsızlanan Kronos, kusturucu bir ilaç almak için annesi Gaia’ya başvurur. Gaia’dan aldığı kusturucu ilacı içer içmez yuttuğu taş ile birlikte daha önce yuttuğu tanrılar da dışarı çıkar. Kronos’un karnından kurtulan Poseidon, Hades, Hera, Demeter ve Hestia; ileride başlayacak olan taht mücadelesinde kardeşleri Zeus’un safında yer alacaklardır. 

Annesinin kurnazlığı ile yutulmaktan kurtulan Zeus, ilk iş olarak Kronos’un Tartoros’a kapattığı Kylopları ve Hekatonkheirları kurtarır. Daha sonra Demeter ve Zeus’un Kronos’a düzenlediği suikast girişimi titanlar ve tanrılar arasındaki savaşı resmen başlatır. Savaşta titanlardan Okeanos ve eşi Tethys tarafsız kalır. Titan İepetos’un oğlu Prometheus, savaşta Zeus’tan yana olur. Rhea ise gizliden gizliye çocuklarına yardım eder. Zorlu bir mücadeleden sonra savaşın galipleri Zeus ve yanında yer alan tanrılar olur. Titanlar, tanrılardan çok daha güçlüdürler. Zeus ve yanındaki tanrıların savaşı kazanmasındaki en büyük etken Tartaros’tan kurtardığı Kyklop ve Hekatonkheirlardır. Titanların yanında yer alan Gaia tüm titan ve tanrılardan güçlüdür. Eros, Poseidon ve Demeter Gaia’yı Uranos’u hapis olduğu yerden çıkarmak ile tehdit ederek Gaia’ya Kronos’u kurtarmayacağına dair yemin ettirirler. Bu sayede Gaia savaşın dışında kalır.

Savaş bittikten sonra Zeus dünyayı kardeşleri arasında bölüşür. Kura çekilir ve Zeus gökyüzünü, Poseidon denizleri ve Hades yeraltını altını alır. Tanrılar düzeni sağladıktan sonra hakimiyetleri, Gaia’nın çocukları olan Gigantlar (Gigantların nasıl doğduğundan yukarıda bahsettik) ve yüz başlı Typhon tarafından tehdit edilmiştir.

Olimposta Yaşayan Tanrılar

Olimpos Yunanistan’ın en büyük dağıdır. Tanrıların sarayı Olimpos dağında kuruludur. Tanrılar Olimpos dağında yaşarlar. Poseidon, Olimposlu tanrıların içinde sayılsa da denizlerin altında kendine ait bir sarayı vardır. Hades’in sarayı yeraltındadır. Hades, 12 Olimposlu tanrıların içinde yer almaz.

Olimpos’da bulunan tanrı sayısı daima 12’dir. Olimpos’da bulunan tanrılar değişse bile sayı hep aynı kalır. 13 sayısının uğursuzluk getirdiği inancından kaynaklandığı düşünülüyor. Olimpos’a yeni bir tanrı geldiğinde içlerinden biri çıkar. Şarap tanrısı Dionisos, Olimposlu tanrıların arasına dahil olduğunda aile tanrıçası olan Hestia, 13 tanrı olmasını istemediği için kendi isteği ile Olimpos dağından ayrılır ve insanların arasına karışır.

Olimpos dağında yaşayan tanrılar şunlardır:

Zeus: Tanrıların, insanların, gökyüzünün ve şimşeklerin tanrısıdır. Çapkınlıkları ile ilgili birçok hikaye vardır. Tanrıçalar dışında ölümlü kadınlarla da ilişkileri olur. Hatta erkek güzeli olan Ganymedes’e ilgi duyduğu biliniyor. Birçok tanrının yanı sıra yarı-tanrının da babasıdır. İnsanlardan olan çocuklarından Herakles (Herkül) ve Perseus en bilinenleridir. Şekil değiştirme yeteneği olan Zeus, bu gücünü çoğunlukla kadınlar ile olan birlikteliklerinde kullanır.

Hera: Zeus’un eşi olarak baş tanrıça statüsüne sahiptir. Evlilik, kadın ve bereket tanrıçasıdır. Çapkın eşi Zeus’u kıskanması ile tanınır. Argos adında yüz gözlü bir deve sahiptir. Argos’u Zeus’un sevgililerinden İo’nun başına bekçi olarak diker. Ancak tanrıların habercisi Hermes onu öldürerek İo’yu kurtarır. Zeus ile birlikteliğinden Ares, Hebe ve Eileithyia’yı doğurur. Tek başına Hephaistos’u doğurur.

Poseidon: Denizlerin, depremlerin ve atların tanrısıdır. Üç dişli bir mızrak kullanır. Atina şehri için Athena ile girdiği yarış ve Medusa ile olan ilişkisi en bilinen hikayelerdir. Bu iki olay yüzünden Athena ile pek anlaşamazlar. Periler ile olan birlikteliğinden tek gözlü devler olarak bilinen kykloplar doğmuştur. Homeros’un anlattığı Odysseia destanında Truva savaşından sonra geri dönüş yolunu tutan Odysseus, bir kyklop olan Polyphemus’un gözünü kör etmesi üzerine Polyphemus, Babası Poseidon’a Odysseus’un evine dönememesi için dua eder. Oğlunun duasını duyan Poseidon, Odysseus’un yoluna birçok engel koyar. Ancak diğer tanrıların yardımı ile gemisini ve tüm tayfasını kaybetmiş bir şekilde evine döner.

Aphrodith: Aşk tanrıçasıdır. Aphrodith’in doğuşu ile ilgili iki ayrı hikaye vardır. Birinci hikayede Aphrodith’in Zeus ve Dione’nin kızı olduğu yönündedir. İkinci hikayede ise Uranos’un hayalarından akan damlaların etrafında oluşan köpükten doğduğu söylenir. Aphrodith, Hephaistos’un eşidir. Bu evliliği istemeden yapar. Bu yüzden eşini sık sık aldatır. Ares, Hermes gibi tanrıların yanı sıra ölümlü erkeklerle de birlikte olur. Paris tarafından dünyanın en güzel kadın seçilir.

Athena: Bilgeliğin ve savaş stratejilerinin tanrıçasıdır. Zeus’un Metis’ten doğan kızıdır. Zeus, babası Kronos gibi tahtını kaybetme korkusu duyduğunda Athena’ya hamile olan Metis’i yutar. Ancak Athena savaş zırhı ve mızrağı ile Zeus’un başından doğar. Bir başka görüşe göre Athena’yı yutan Zeus, Athena’dan özür dilemek için ona zırh ve mızrak hediye eder. Bakireliği ile övünen Athena, Zeus’un en sevdiği çocuğudur.

Ares: Savaş tanrısıdır. Athena, strateji ile yapılan savaşları temsil ederken Ares, güce dayalı ve körü körüne savaşı temsil eden tanrıdır. Zeus ve Hera’nın oğludur. Tanrılar arasında en nefret edilen ve en çok rezil olan tanrıdır.

Apollon: Güneş, sanat, kehanet tanrısıdır. Okçuluğu ile ünlüdür. Elinde tuttuğu ok güneş ışıklarını temsil eder. Zeus ve Leto’nun oğludur. Ay tanrıçası Artemis’in ikiz kardeşidir. Daphne’ye olan aşkı ünlüdür. Delphi tapınağının tanrısıdır.

Artemis: Ay, avcılık, ve okçuluğun tanrıçasıdır. Zeus ve Leto’nun kızıdır. İkiz kardeşi Apollon gibi onun oku da Ay ışıklarını temsil eder. Hiç evlenmeyen tanrıça bakire olmayan kadınlara karşıda çok katıdır.

Hephaistos: Demircilik, madencilik ve ateş tanrısıdır. Tanrıların ve kahramanların zırhlarını Hephaistos yapar. Hera’nın oğludur. Tanrılar arasında en çirkin tanrıdır. Zeus’un Athena’yı kendi başına doğurmasına sinirlenen Hera, Hephaistos’u tek başına doğurur. Ancak çok çirkin ve topal olan Hephaistos’u Olimpostan aşağı atar. En yetenekli tanrılardan olduğu için Olimpos’a geri alınır. Burada tanrılar için çok güzel saraylar inşa eder. Eşi Aphrodith tarafından Ares ile aldatılır. Hazırladığı tuzak sayesinde Aphrodith ve Ares’in rezilliğini ortaya çıkarır.

Hermes: Tanrıların habercisi ve ticaretin tanrısıdır. Kurnazlığı ve hızı konusunda hiçbir tanrı onu yenemez. Zeus ve Maia’nın oğludur. Hades’in hüküm sürdüğü ölüler diyarına girip çıkabilen nadir kişilerdendir.

Demeter: Tarım ve bereket tanrıçasıdır. Zeus’un eşlerinden biridir. Hades’in, kızı Persephone’yi kaçırması ve ona kavuşmasını anlatan hikaye Demeter’in en bilinen hikayesidir. Kızına kavuşması ile toprak bereketlenir. Kızının yeniden Hades’in yanına dönmesi ile kış mevsimi başlar.

Dionysos: Şarap ve Bereket tanrısıdır. Zeus ve Semele’nin oğludur. Zeus’u tüm ihtişamı ile gören Semele’nin yanması ile karnındaki Dionysos yanmaktan kurtulur. Zeus Dionysos’u baldırında saklar ve Dionysos Zeus’un baldırından doğar.

Bu 12 Olimposlu tanrının dışında bu listeden ayrılmış ya da hiç girmemiş olan tanrılarda vardır. Bunlar:

Hades: Yeraltının ve ölüler diyarının tanrısıdır. Kronos ve Rhea’nın oğludur. Yer altı zenginlikleri de Hades’e aittir.  Görünmezlik miğferine sahiptir. Homeros tarafından kötü bir imaj çizilse de Romalılar tarafından zengin anlamına gelen Plüton adıyla anılmıştır. Demeter’in kızı Persephone ile evlidir. Kerberos adlı üç başlı bir köpeği yer altı dünyasına bekçilik eder.

Hestia: Kronos ve Rhea’nın kızıdır. Ev bereketinin tanrıçasıdır.

Sonuç

Yunan mitolojisi, her bir karakter için ayrı bir yazı yazılması gerekecek kadar geniş bir konudur. Bu geniş karakter kadrosu ve birbirleri ile olan ilişkileri: resim, heykel, mimari vb. birçok sanatsal alanda batı kültürüne ilham kaynağı olmuştur. Bu ilham kaynağı günümüzde sinema ve kitaplarda da büyük ölçüde kendisini gösterir. Günümüz insanı bu konulara oldukça fazla ilgi göstermektedir.